Với chủ nghĩa duy vật lịch sử, cùng với C. Mác, Ph. Ăngghen đã thực hiện một cuộc cách mạng trong toàn bộ quan niệm về lịch sử thế giới, bởi vì lần đầu tiên các quy luật phát triển của xã hội loài người được đưa ra ánh sáng, bao gồm hệ thống các quy luật.

Những tác phẩm mà Ph. Ăngghen viết cùng với C.Mác cũng như những tác phẩm của Ăng-ghen đã trở thành những tác phẩm kinh điển, trong đó lần đầu tiên nhiều luận điểm, nguyên lý, quy luật và phạm trù của triết học mà C.Mác và ông xây dựng đã được trình bày một cách có hệ thống. Ph. Ăngghen còn là người đầu tiên vận dụng phép biện chứng duy vật vào việc nhận thức những quy luật của tự nhiên, luận giải, khái quát những thành tựu mới nhất của khoa học tự nhiên đương thời. Và nhờ đó, ông đã phát hiện ra ý nghĩa triết học sâu sắc của chúng, đưa ra những tiên đoán thiên tài về mối liên hệ giữa triết học với khoa học tự nhiên, về sự phát triển của khoa học trong tương lai, đồng thời chứng minh rằng chủ nghĩa duy vật biện chứng và phép biện chứng duy vật là cơ sở lý luận, phương pháp luận không chỉ cho các khoa học xã hội, mà còn cho cả các khoa học tự nhiên và khoa học kỹ thuật.

Những cống hiến khoa học của Ph. Ăngghen qua các công trình đầu tay: Lược khảo phê phán khoa kinh tế chính trị; Tình cảnh giai cấp lao động ở Anh, cùng những bài viết về kinh tế, chính trị, xã hội của nước Anh lúc bấy giờ có ý nghĩa quan trọng, góp phần hình thành chủ nghĩa Mác. Với những phát hiện và những tư tưởng, quan điểm thể hiện trong các công trình nghiên cứu ngay từ thời gian đầu của Ph. Ăngghen, như C.Mác nhận xét, đã gợi mở và tạo cảm hứng cho C.Mác một hướng nghiên cứu mới, đúng đắn về xã hội tư bản, hướng nghiên cứu chuyển từ triết học và luật học sang nghiên cứu kinh tế chính trị học. Từ đó C.Mác đã phát hiện ra quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản - quy luật giá trị thặng dư. Cùng với Mác, Ph. Ăngghen đã vạch rõ quá trình phát sinh, phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, nêu lên những mặt tiến bộ, đồng thời cũng vạch rõ những khuyết tật và mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản. Từ đó hai ông đã chỉ ra rằng, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa tất yếu sẽ bị thay thế bởi phương thức sản xuất mới, cao hơn, tiến bộ hơn, đó là phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.

Từ bỏ vị trí xuất thân của mình, Ph. Ăngghen đã lăn lộn, gắn bó với phong trào công nhân và phát hiện ra lực lượng xã hội có vai trò chủ đạo trong cuộc đấu tranh nhằm xóa bỏ áp bức, bóc lột của chủ nghĩa tư bản, xây dựng chủ nghĩa cộng sản - đó là giai cấp công nhân.

Có thể khẳng định, việc phát hiện ra sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân là 'điểm trọng yếu trong học thuyết Mác' (V. I. Lênin). Từ đó, học thuyết Mác trở thành vũ khí sắc bén, ngọn đuốc soi đường cho phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân, đưa phong trào công nhân từ đấu tranh tự phát đến tự giác, từ 'giai cấp tự mình' đến 'giai cấp cho mình'.

Cùng với việc phát hiện ra sứ mệnh lịch sử thế giới của giai cấp công nhân, Ph. Ăngghen còn góp phần vạch ra vai trò của đội tiền phong (chính đảng) của giai cấp công nhân. Ông khẳng định, giai cấp công nhân chỉ có thể đấu tranh chống lại quyền lực của giai cấp hữu sản, chỉ khi họ tự tổ chức được thành một đảng độc lập với tất cả chính đảng cũ do giai cấp hữu sản lập ra và chỉ khi đó, giai cấp công nhân mới có thể hành động với tư cách là một giai cấp độc lập và Ph. Ăngghen đã tiến hành cuộc đấu tranh thành lập đảng cùng các tổ chức cách mạng quốc tế của giai cấp vô sản.

Không chỉ thế, ông còn khẳng định, việc tạo ra những thế hệ con người mới, nhất là đội ngũ những công nhân giác ngộ, có ý chí, nghị lực, có năng lực sáng tạo lý luận và hoạt động thực tiễn, luôn nhạy bén với sự biến đổi của hiện thực lịch sử... là một trong những nhiệm vụ hàng đầu của chính đảng cách mạng, bởi tiếp theo thắng lợi của cách mạng vô sản sẽ là một thời kỳ quá độ lâu dài, hết sức phức tạp và khó khăn. Coi thời kỳ quá độ này là một 'cuộc đấu tranh sẽ lâu dài và ác liệt', Ph. Ăngghen cho rằng, cuộc đấu tranh này chỉ đi đến thắng lợi cuối cùng khi chính đảng cách mạng của giai cấp công nhân có được đội ngũ những người công nhân  'sáng  suốt  về  chính trị, kiên trì và nhẫn nại, nhất trí và có kỷ luật, những phẩm chất mà nhờ đó họ thu được nhiều thành công rực rỡ', bởi họ là những người đang nắm trong tay 'Tính tất yếu lịch sử, tính tất yếu kinh tế lẫn tính tất yếu chính trị' của cuộc đấu tranh này.

Khi đánh giá công lao to lớn của Ph. Ăngghen đối với phong trào đấu tranh cách mạng của giai cấp vô sản thế giới, V. I. Lênin viết: 'Sau bạn ông là Các Mác, Ăngghen là nhà bác học và người thầy lỗi lạc nhất của giai cấp vô sản hiện đại trong toàn thế giới văn minh. Từ ngày mà vận mệnh đã gắn liền Các Mác và Phriđrích Ăngghen thì sự nghiệp suốt đời của hai người bạn ấy trở thành sự nghiệp chung của họ. Cho nên muốn hiểu Phriđrích Ăngghen đã làm gì cho giai cấp vô sản thì phải nhận rõ ý nghĩa của học thuyết và hoạt động của Mác đối với sự phát triển của phong trào công nhân hiện đại'.

Cũng như C.Mác, Ph. Ăngghen không bao giờ coi lý luận của mình là học thuyết hoàn hảo, đã xong xuôi và buộc mọi người phải rập khuôn, sao chép, mà luôn đòi hỏi phải phát triển lý luận thông qua nghiên cứu thực tiễn, tổng kết thực tiễn.

Ông kiên quyết bác bỏ những mưu toan giáo điều hóa học thuyết Mác, biến học thuyết đó thành một mớ những công thức bất biến. Ðồng thời, ông đấu tranh với bất cứ người nào coi thường sự tiến bộ của khoa học, coi thường những điều kiện và những nhu cầu xã hội mới nảy sinh. Khi tình hình thay đổi và cuộc sống hiện thực đặt ra những vấn đề mới, ông dũng cảm xem xét lại ngay cả những quan điểm của mình. Ông thẳng thắn thừa nhận sai lầm của ông và C. Mác trong thời kỳ bão táp cách mạng 1848 - 1852 khi nhận định về tình hình thế giới, về chủ nghĩa tư bản, về phương pháp, sách lược cách mạng của phong trào công nhân... Ngay cả một số nhận định trong Tuyên ngôn của Ðảng Cộng sản sau này đã được Ph. Ăngghen cùng với Mác thừa nhận nếu được viết lại thì cũng cần bổ sung và yêu cầu những người cộng sản 'bất cứ ở đâu và bất cứ lúc nào, việc áp dụng những nguyên lý đó phải tùy theo hoàn cảnh lịch sử đương thời, và do đấy không nên quá câu nệ vào những biện pháp cách mạng nêu ra ở cuối chương II' (1).

Là một nhà tư tưởng quân sự thiên tài, Ph. Ăngghen còn là người có công đặt nền móng xây dựng và phát triển học thuyết mác-xít về quân đội, về chiến tranh, bảo vệ thành quả cách mạng. Những đóng góp của Ph. Ăngghen trong lĩnh vực khoa học, nghệ thuật quân sự đã góp phần làm phong phú, sâu sắc hơn di sản lý luận của chủ nghĩa Mác trong kho tàng tri thức, văn hóa nhân loại, một mẫu mực về sự vận dụng sáng tạo chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử vào nhận thức, giải thích một lĩnh vực đặc biệt phức tạp là chiến tranh và hòa bình, quân sự và quốc phòng, khởi nghĩa vũ trang và đấu tranh cách mạng, xây dựng quân đội cách mạng và bảo vệ Tổ quốc.

Vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin, trong đó có những tư tưởng thiên tài của Ph. Ăngghen, Ðảng ta do Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập và rèn luyện đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc, đưa cả nước quá độ lên chủ nghĩa xã hội và hiện nay đang lãnh đạo công cuộc đổi mới. Qua 25 năm đổi mới đất nước cho thấy, đổi mới là yêu cầu bức thiết của sự nghiệp cách mạng, là vấn đề có ý nghĩa sống còn. Tuy nhiên, đổi mới không phải là phủ định sạch trơn thành tựu và cách làm trước đây, mà là khẳng định những gì trước kia hiểu đúng làm đúng, loại bỏ những gì hiểu sai làm sai, hoặc những gì trước kia đúng nhưng nay không còn phù hợp, bổ sung nhận thức mới và cách làm mới, đáp ứng yêu cầu thực tiễn của cách mạng. Ðổi mới không phải là từ bỏ mục tiêu chủ nghĩa xã hội, mà là làm cho chủ nghĩa xã hội được nhận thức đúng đắn hơn, xây dựng hiệu quả hơn. Quá trình này không phải là xa rời chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, mà là nhận thức đúng, vận dụng sáng tạo và phát triển học thuyết, tư tưởng đó, nắm vững bản chất khoa học và cách mạng của nó, lấy đó làm nền tảng tư tưởng và kim chỉ nam cho hành động cách mạng, dùng lý luận đó làm cơ sở quan trọng để đánh giá tình hình, với tinh thần nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật, lấy đó làm cơ sở xuất phát để hoạch định đường lối đổi mới.

Những tư tưởng của Ph. Ăngghen về triết học, kinh tế chính trị, chủ nghĩa xã hội khoa học... đến nay vẫn giữ nguyên tính thời sự và có ý nghĩa quan trọng đối với công cuộc đổi mới đất nước ta, nhất là trong việc nhận thức và làm sáng tỏ quy luật vận động tất yếu của cách mạng Việt Nam: đi lên CNXH bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa. Chúng ta cũng nhận thức đầy đủ hơn về mối quan hệ giữa mục tiêu và phương tiện phát triển nền kinh tế. Trong công cuộc đổi mới đất nước, chúng ta cũng nhận thức sáng tỏ hơn sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân, tăng cường vai trò lãnh đạo đất nước của Ðảng Cộng sản Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế, xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa với Nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân, hướng đến xã hội dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

-----------
 (1) C.Mác và Ph. Ăngghen, Toàn tập, Tập 18, Sđd, tr 128.

GS. TS. Lê Hữu Nghĩa
Ủy viên T.Ư Đảng, Giám đốc Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh