Đi lên chủ nghĩa xã hội là nguyện vọng của nhân dân ta, là sự lựa chọn đúng đắn của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh, phù hợp với xu thế phát triển của lịch sử. Đây là một quá trình cách mạng sâu sắc triệt để, đấu tranh phức tạp giữa cái cũ và cái mới nhằm tạo ra sự biến đổi về chất trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, nhất thiết phải trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều bước phát triển, nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội đan xen. Một trong những phương hướng cơ bản để thực hiện thành công quá trình cách mạng nói trên là phải phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là cách diễn đạt vắn tắt, còn đầy đủ là nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hình theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản; vừa vận động theo những quy luật của kinh tế thị trường vừa được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội; trong đó cơ chế thị trường được vận dụng đầy đủ, linh hoạt để phát huy mạnh mẽ, có hiệu quả mọi nguồn lực nhằm phát triển nhanh và bền vững nền kinh tế; khuyến khích làm giầu hợp pháp đi đôi với xóa đói, giảm nghèo, thực hiện mục tiêu dân giầu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Bảo đảm vai trò quản lý, điều tiết nền kinh tế của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa bằng pháp luật cơ chế, chính sách chiến lược, quy hoạch, kế hoạch và các nguồn lực kinh tế.

Theo phương hướng trên, một trong ba khâu đột phá, được xác định trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 - 2020 là hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, trọng tâm là tạo lập môi trường cạnh tranh bình đẳng và cải cách hành chính.

Mặc dù thể chế kinh tế được xây dựng và từng bước hoàn thiện từ khi đổi mới, nhưng cho đến nay vẫn còn yếu kém, vẫn là một điểm nghẽn cản trở sự phát triển. Những nhược điểm nổi bật là: 1) Năng lực xây dựng thể chế quản lý, điều hành, tổ chức thực thi pháp luật còn yếu. Hệ thống pháp luật còn nhiều bất cập. Công tác quy hoạch, kế hoạch và việc huy động, sử dụng các nguồn lực còn hạn chế, kém hiệu quả, đầu tư dàn trải. Quản lý nhà nước đối với các doanh nghiệp nói chung còn nhiều yếu kém, việc thực hiện chức năng chủ sở hữu đối với doanh nghiệp nhà nước còn bất cập. 2) Tổ chức bộ máy ở nhiều cơ quan còn chưa hợp lý, biên chế cán bộ, công chức tăng thêm; chức năng nhiệm vụ của một số cơ quan chưa đủ rõ, còn chồng chéo. Chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức chưa đáp ứng được yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới của đất nước, cải cách hành chính chưa đạt yêu cầu đề ra, thủ tục hành chính còn gây phiền hà cho các tổ chức và công dân. Quan liêu, tham nhũng, lãng phí còn nghiêm trọng, với những biểu hiện tinh vi phức tạp, chưa được ngăn chặn, đẩy lùi, gây bức xúc xã hội. 3) Trật tự, kỷ cương xã hội và thực thi pháp luật không nghiêm.

Bởi vậy, tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là tiền đề quan trọng thúc đẩy quá trình cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng, ổn định kinh tế vĩ mô, mà nội dung chủ yếu của thể chế này là:

Thứ nhất, phát triển nhanh, hài hoà các hình thức sở hữu, các thành  phần kinh tế, các loại hình doanh nghiệp. Tăng cường tiềm lực và nâng cao hiệu quả kinh tế nhà nước. Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, là lực lượng vật chất quan trọng để Nhà nước định hướng và điều tiết nền kinh tế, góp phần ổn định kinh tế vĩ mô. Phát triển kinh tế tập thể với nhiều hình thức hợp tác đa dạng mà nòng cốt là hợp tác xã. Khuyến khích phát triển các hình thức tổ chức sản xuất kinh doanh với sở hữu hỗn hợp, như công ty cổ phẩn, công ty trách nhiệm hữu hạn nhiều thành viên, công ty hợp danh, hợp tác xã cổ phần, mà chủ yếu là các doanh nghiệp cổ phần để loại hình kinh tế này trở thành phổ biến trong nền kinh tế, thúc đẩy xã hội hoá sản xuất kinh doanh và sở hữu. Đẩy mạnh cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, xây dựng một số tập đoàn kinh tế mạnh, đa sở hữu trong đó sở hữu nhà nước giữ vai trò chi phối, khuyến khích tư nhân góp vốn vào các tập đoàn kinh tế nhà nước. Hoàn thiện cơ chế, chính sách để phát triển mạnh kinh tế tư nhân trở thành một trong những động lực của nền kinh tế. Khuyến khích kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài với công nghệ hiện đại, thân thiện môi trường, phát triển theo quy hoạch.

Bảo đảm quyền tự do kinh doanh và cạnh tranh bình đẳng, minh bạch giữa các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế.

Thứ hai, phát triển đồng bộ các yếu tố thị trường và các loại thị trường

Phát triển đa dạng, đồng bộ, ngày càng văn minh, hiện đại các loại thị trường hàng hoá, dịch vụ. Tiếp tục đẩy mạnh xuất khẩu, đồng thời chú trọng mở rộng và chiếm lĩnh thị trường trong nước, bảo vệ lợi ích của cả người sản xuất và người tiêu dùng, nhất là về giá cả, chất lượng hàng hoá, vệ sinh, an toàn thực phẩm.

Phát triển thị trường tài chính với cơ cấu hoàn chỉnh, quy mô tăng nhanh, phạm vi hoạt động mở rộng, vận hành an toàn, được quản lý và giám sát hiệu quả; hoàn thiện thể chế về tiền tệ, tín dụng và ngoại hối.

Hoàn thiện thể chế, bảo đảm phát triển lành mạnh thị trường chứng khoán, tăng tính minh bạch, chống các giao dịch phi pháp, các hành vi rửa tiền, nhiễu loạn thị trường, làm cho thị trường này ngày càng đóng vai trò quan trọng trong huy động vốn cho đầu tư phát triển.

Phát triển đa dạng và nâng cao chất lượng các sản phẩm bảo hiểm; khuyến khích, tạo điều kiện phát triển các doanh nghiệp bảo hiểm thuộc mọi thành phần kinh tế trong nước; thực hiện lộ trình mở cửa thị trường bảo hiểm phù hợp với điều kiện đất nước và cam kết hội nhập quốc tế, bảo vệ lợi ích của người mua bảo hiểm.

Nhà nước khẩn trương nghiên cứu hoàn thiện hệ thống pháp luật, chính sách đất đai, tạo lập, quản lý thị trường bất động sản và cơ chế vận hành sàn giao dịch bất động sản, chủ động tham gia thị trường với tư cách là chủ sở hữu đất đai và tài sản trên đất để phát triển và điều tiết thị trường, ngăn chặn tình trạng đầu cơ.

Phát triển mạnh thị trường khoa học và công nghệ gắn với việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ; có nhiều hình thức thông tin giới thiệu các hoạt động và sản phẩm khoa học, công nghệ; hoàn thiện các định chế về mua, bán các sản phẩm khoa học, công nghệ trên thị trường.

Đẩy mạnh phát triển thị trường lao động. Tiền lương, tiền công phải được coi là giá cả sức lao động, được hình thành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước. Chế độ hợp đồng lao động được mở rộng, áp dụng phổ biến cho các đối tượng. Đổi mới tổ chức và hoạt động của các trung tâm dịch vụ việc làm của Nhà nước; khuyến khích tổ chức các hội chợ việc làm; phát triển các tổ chức dịch vụ tư vấn, sàn giao dịch, giới thiệu việc làm đi đôi với tăng cường quản lý của Nhà nước; ngăn chặn các hành vi lừa đảo và các hiện tượng tiêu cực khác.

Thứ ba, đổi mới, nâng cao vai trò và hiệu lực quản lý kinh tế của Nhà nước phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Nhà nước tôn trọng và vận dụng đúng đắn các quy luật và cơ chế vận hành của kinh tế thị trường, phát huy mặt tích cực, hạn chế, ngăn ngừa mặt trái của cơ chế thị trường; tạo ra những tiền đề để nền kinh tế phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Nhà nước tập trung duy trì ổn định kinh tế vĩ mô, định hướng phát triển, tạo điều kiện để nền kinh tế phát triển nhanh, bền vững.

Hoàn thiện hệ thống pháp luật bảo đảm cạnh tranh bình đẳng, minh bạch của doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế. Hoàn chỉnh hệ thống luật, chính sách về đất đai bảo đảm hài hòa các lợi ích của Nhà rước, của người sử dụng đất, của người giao lại quyền sử dụng đất và của nhà đầu tư, tạo điều kiện thuận lợi để sử dụng có hiệu quả nguồn lực đất đai cho sự phát triển, khắc phục tình trạng lãng phí và tham nhũng đất đai.

Đổi mới công tác quy hoạch, kế hoạch và điều hành phát triển kinh tế theo cơ chế thị trường đồng thời thực hiện tốt chính sách xã hội.

Thực hiện hệ thống cơ chế và chính sách phù hợp, đặc biệt là cơ chế, chính sách tài chính, tiền tệ nhằm nâng cao chất lượng tăng trưởng, đảm bảo sự phát triển an toàn, lành mạnh của nền kinh tế. Chính sách tài chính quốc gia phải động viên hợp lý, phân phối và sử dụng có hiệu quả mọi nguồn lực cho phát triển kinh tế - xã hội; phân phối lợi ích công bằng. Tiếp tục hoàn thiện chính sách và hệ thống thuế, cơ chế quản lý giá, pháp luật về cạnh tranh và kiểm soát độc quyền trong kinh doanh, bảo vệ người tiêu dùng, các chính sách về thu nhập, tiền lương, tiền công. Thực hiện cân đối ngân sách tích cực, bảo đảm tỷ lệ trích quỹ hợp lý cho đầu tư phát triển; phấn đấu giảm dần bội chi ngân sách. Tiếp tục đổi mới cơ chế, chính sách tài chính đối với doanh nghiệp nhà nước, nhất là các tập đoàn kinh tế và các tổng công ty. Quản lý chặt chẽ việc vay và trả nợ nước ngoài; giữ mức nợ chính phủ, nợ quốc gia và nợ công trong giới hạn an toàn. Tăng cường vai trò giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp. Chính sách tiền tệ phải chủ động và linh hoạt thúc đẩy tăng trưởng bền vững, kiểm soát lạm phát, ổn định giá trị đồng tiền. Hình thành đồng bộ khuôn khổ pháp lý về hoạt động ngân hàng. Mở rộng các hình thức thanh toán qua ngân hàng và thanh toán không dùng tiền mặt. Điều hành chính sách lãi suất, tỷ giá linh hoạt theo nguyên tắc thị trường. Đổi mới chính sách quản lý ngoại hối và vàng; từng bước mở rộng phạm vi các giao dịch vốn; tăng cường kiểm tra, kiểm soát tiến tới xóa bỏ tình trạng sử dụng ngoại tệ làm phương tiện thanh toán trên lãnh thổ Việt Nam. Tăng cường vai trò của Ngân hàng nhà nước trong việc hoạch định và thực thi chính sách tiền tệ. Kết hợp chặt chẽ chính sách tiền tệ với chính sách tài khoá. Kiện toàn công tác thanh tra, giám sát hoạt động tài chính, tiền tệ.

Thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách nói trên, đặc biệt quan tâm giải quyết việc làm cho người lao động, khắc phục những bất hợp lý về tiền lương, tiền công phù hợp với tình hình kinh tế - xã hội của đất nước. Gắn cải cách tiền lương với sắp xếp, kiện toàn, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức của hệ thống chính trị. Gắn tiền công với hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp. Chăm lo bảo hộ lao động, cải thiện điều kiện làm việc; hạn chế tai nạn lao động; xử lý nghiêm các vi phạm luật lao động; xây dựng quan hệ lao động ổn định, hài hòa, tiến bộ. Bảo đảm an sinh xã hội, hoàn thiện hệ thống bảo hiểm, trợ giúp và cứu trợ xã hội. Tập trung triển khai có hiệu quả các chương trình xóa đói, giảm nghèo ở vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn. Đa dạng hóa các nguồn lực và phương thức xóa đói, giảm nghèo. Huy động mọi nguồn lực xã hội cùng với Nhà nước chăm lo tốt hơn nữa đời sống vật chất và tinh thần của những người và gia đình có công.

Thứ tư, đổi mới tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước, tạo bước chuyển mạnh về cải cách hành chính

Đẩy mạnh cải cách lập pháp, hành pháp, tư pháp, đổi mới tư duy và quy trình xây dựng pháp luật, nâng cao chất lượng hệ thống pháp luật. Tập trung xây dựng nền hành chính nhà nước trong sạch, vững mạnh, bảo đảm quản lý thống nhất, thông suốt, hiệu lực, hiệu quả. Tích cực phòng ngừa và kiên quyết đấu tranh chống tham nhũng, lãng phí.

Xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có năng lực đáp ứng yêu cầu trong tình hình mới. Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức cả về bản lĩnh chính trị, phẩm chất đạo đức, năng lực lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành quản lý nhà nước.

Thứ năm, tăng cường tiềm lực kinh tế và sức mạnh tổng hợp của đất nước để chủ động, tích cực hội nhập quốc tế sâu rộng và có hiệu quả; tham gia vào mạng sản xuất và chuỗi giá trị toàn cầu. Phát triển lực lượng doanh nghiệp trong nước với nhiều thương hiệu mạnh, có sức cạnh tranh cao để làm chủ thị trường trong nước, mở rộng thị trường ngoài nước, góp phần bảo đảm độc lập, tự chủ của nền kinh tế. Trong hội nhập quốc tế, phải luôn chủ động thích ứng với những thay đổi của tình hình, bảo đảm hiệu quả và lợi ích quốc gia.

Tóm lại, các văn kiện của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI đã chỉ rõ: phải hoàn thiện thể chế kinh tế hỗn hợp, tức là kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Thể chế này bảo đảm quyền tự do kinh doanh và cạnh tranh bình đẳng, minh bạch giữa các doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế, từ kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế tư nhân, kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài đến các tổ chức với sở hữu hỗn hợp, nhất là các công ty cổ phần. Thể chế này bao trùm tất cả các loại thị trường, từ thị trường hàng hóa dịch vụ; thị trường tài chính - tiền tệ; thị trường chứng khoán; thị trường bảo hiểm; thị trường bất động sản; thị trường khoa học - công nghệ và thị trường lao động. Trong thể chế này Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc phát huy mặt tích cực, hạn chế, ngăn ngừa mặt trái của cơ chế thị trường, tạo ra những tiền đề để nền kinh tế phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa, thông qua việc hoàn thiện và thực thi nghiêm hệ thống pháp luật; đổi mới công tác quy hoạch, kế hoạch và điều hành phát triển kinh tế - xã hội; thực hiện hệ thống chính sách phù hợp, đặc biệt là chính sách tài chính - tiền tệ, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách kinh tế - xã hội.

Để hoàn thành tốt chức năng trên phải đổi mới tổ chức, hoạt động của bộ máy nhà nước, tạo bước chuyển mạnh về cải cách hành chính; xây dựng một đội ngũ ngũ cán bộ công chức trong sạch, vững mạnh, có năng lực đáp ứng yêu cầu trong tình hình mới.

Thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hướng vào tăng cường tiềm lực kinh tế và sức mạnh tổng hợp của đất nước để tích cực, chủ động hội nhập quốc tế sâu rộng và có hiệu quả; kết hợp sức mạnh trong nước với sức mạnh quốc tế, nhằm phát huy cao độ nội lực, đồng thời tranh thủ ngoại lực để phát triển kinh tế - xã hội nhanh và bền vững./.