Chủ tịch Hồ Chí Minh là lãnh tụ vĩ đại của Đảng và dân tộc ta, Người khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hoà đã để lại cho chúng ta những di sản quý báu về xây dựng nhà nước, trong đó tư tưởng về nhà nước của dân, do dân, vì dân như một cống hiến nổi bật. 

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khái quát: "Trong bầu trời không có gì quý bằng nhân dân. Trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân", "dân chủ là của quý báu nhất của nhân dân". Do đó, theo Người, nhà nước của dân, do dân, vì dân là nhà nước dân chủ, ở đó quyền lực bắt nguồn từ dân, quyền hạn tối cao nhất thuộc về nhân dân. Những người trong bộ máy nhà nước, dù ở cấp nào cũng đều là "đầy tớ của dân", đều do dân cử ra bằng phương thức trực tiếp hoặc gián tiếp, là đại biểu cho nhân dân để thực thi quyền lực. Người dân làm chủ đất nước của mình thông qua những đại diện do mình bầu ra. Vai trò của nhân dân được đặt ở vị trí tối cao và quyền lực của nhân dân được bảo đảm trên thực tế. Quyền hành của nhân dân được thể hiện trước hết là quyền bầu cử và ứng cử. Người nhấn mạnh: "Tổng tuyển cử là một dịp cho toàn thể quốc dân tự do lựa chọn những người có tài, có đức, để gánh vác công việc nước nhà. Trong cuộc Tổng tuyển cử, hễ là những người muốn lo việc nước thì đều có quyền ra ứng cử; hễ là công dân thì đều có quyền đi bầu cử". Nhân dân không chỉ có quyền ứng cử, bầu cử, mà còn có quyền kiểm tra, giám sát và bãi miễn những người không làm tròn trách nhiệm trước nhân dân. 

Theo quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, một nhà nước thật sự là nhà nước của dân, do dân, vì dân phải coi việc phục vụ nhân dân, đem lại lợi ích chính đáng cho nhân dân là mục tiêu, phương hướng hoạt động của mình. Người chỉ rõ: "Chế độ ta là chế độ dân chủ. Nhân dân là chủ. Chính phủ là đầy tớ của nhân dân. Nhân dân có quyền đôn đốc và phê bình Chính phủ. Chính phủ thì việc to việc nhỏ đều nhằm mục đích phục vụ lợi ích của nhân dân"(1). Chính quyền các cấp phải có trách nhiệm lo cho dân, phải thực sự là "công bộc của dân", toàn tâm, toàn ý, hết lòng, hết sức phục vụ nhân dân. Người đòi hỏi, mọi chủ trương, chính sách của Nhà nước đều phải xuất phát từ quyền và lợi ích của nhân dân, nên "việc gì lợi cho dân ta phải hết sức làm. Việc gì hại đến dân ta phải hết sức tránh". 

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, một xã hội có trật tự kỷ cương, một nhà nước mạnh, hoạt động có hiệu lực phải quản lý bằng pháp luật. Song, pháp luật của ta là pháp luật dân chủ, "pháp luật là pháp luật của nhân dân, dùng để ngăn cản những hành động có hại cho nhân dân, để bảo vệ lợi ích chung của đại đa số nhân dân", do đó nhà nước của dân, do dân, vì dân là nhà nước tổ chức, quản lý mọi mặt đời sống xã hội bằng pháp luật và đặt mình trong sự kiểm soát của pháp luật. 

Quá trình xây dựng nhà nước của dân, do dân, vì dân. Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ coi trọng xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, nâng cao chất lượng quản lý, điều hành xã hội bằng pháp luật, mà còn thường xuyên chăm lo xây dựng bộ máy Nhà nước, đặc biệt chú trọng rèn luyện nâng cao đạo đức cách mạng, bồi dưỡng quan điểm quần chúng, thái độ phục vụ nhân dân cho đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước. Là người kiến tạo nhà nước của dân, do dân, vì dân ở Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhận thức đúng đắn rằng: "dân là gốc của nước", "quần chúng nhân dân là gốc của sự nghiệp cách mạng". Trong công việc chung của đất nước có muôn vàn công việc khác nhau, thì "cán bộ là cái gốc của mọi công việc". Người cán bộ, công chức muốn hoàn thành nhiệm vụ phải có đủ đức, đủ tài trong đó "đức là gốc". Tấm gương sáng về đạo đức của cán bộ, công chức có ảnh hưởng sâu sắc đến uy tín của bộ máy nhà nước, đồng thời là nhân tố quan trọng có tác dụng cổ vũ, lôi cuốn mạnh mẽ đối với nhân dân trong thực hiện nhiệm vụ, mục tiêu chung của cách mạng. Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn yêu cầu đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước phải thường xuyên tu dưỡng rèn luyện đạo đức. Là cán bộ, công chức của Nhà nước, dù cương vị nào cũng phải tuyệt đối trung thành với Đảng, với Tổ quốc, với nhân dân, có tinh thần trách nhiệm cao đối với công việc, dám nghĩ, dám làm; cần, kiệm, liêm chính, chí công vô tư; trung thực, cầu tiến bộ, luôn gắn bó mật thiết với nhân dân, tôn trọng lắng nghe ý kiến của dân, có thái độ đúng đắn trong giải quyết mọi công việc với nhân dân. 

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, cán bộ, công chức nhà nước tuy vị trí công tác khác nhau, nhưng nhìn chung đều là những người có chức, có quyền, nắm trong tay tiền của của nhân dân, được nhân dân giao cho những quyền hạn nhất định. Vì vậy, nếu không có quan điểm, thái độ đúng dễ "vác mặt làm quan cách mạng". Hơn nữa, đội ngũ cán bộ, công chức vốn xuất thân ở nhiều tầng lớp khác nhau, trưởng thành trong môi trường xã hội còn có tàn dư tư tưởng phong kiến, thói quen của người sản xuất nhỏ, đặc điểm tâm lý tiểu nông còn ảnh hưởng khá nặng nề, đặc biệt là trong điều kiện Đảng cầm quyền, cho nên việc rèn luyện nâng cao đạo đức cách mạng, bồi dưỡng quan điểm, thái độ phục vụ nhân dân cho cán bộ, công chức luôn được xác định là việc làm quan trọng. Ngay từ khi Nhà nước cách mạng mới ra đời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã sớm nhắc nhở: Các cơ quan Chính phủ từ toàn quốc đến các làng đều là công bộc của dân, nghĩa là để gánh vác công việc chung cho dân chứ không phải để đè đầu dân như trong thời kỳ thống trị của Pháp, Nhật. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã chỉ ra nguồn gốc, nguyên nhân của những sai phạm như hủ hoá, tư túi, chia rẽ, cục bộ, kiêu ngạo… là do sớm mắc vào chứng bệnh khinh dân, xa dân, không gắn bó với dân, thiếu thái độ đúng đắn trong giải quyết mối quan hệ với dân. Chỉ những người cán bộ, công chức có quan điểm, thái độ đúng đắn, tin ở dân, lắng nghe ý kiến của nhân dân mới có cơ sở để vượt qua mọi khó khăn thử thách, hoàn thành được nhiệm vụ mà nhân dân giao phó. Dân tin, dân yêu, dân ủng hộ thì việc gì cũng làm được. Yêu cầu về sự gương mẫu trước nhân dân đòi hỏi người cán bộ, công chức phải tu dưỡng rèn luyện đạo đức ở mọi lúc, mọi nơi. Mặt khác, sự quản lý, giáo dục của tổ chức, sự tín nhiệm của nhân dân, sự tin tưởng của xã hội sẽ là nguồn cổ vũ lớn lao đối với người cán bộ, công chức, để họ vững bước đi lên đạt tới những đỉnh cao về nhân cách. 

Xây dựng bộ máy nhà nước phải gắn chặt với xây dựng hệ thống chính trị vững mạnh, bảo đảm thực hiện có hiệu quả chủ trương, đường lối, nghị quyết của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Việc xác định vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, mô hình tổ chức của Hội đồng nhân dân và ủy ban nhân dân các cấp phải xuất phát từ nguyện vọng, lợi ích của nhân dân và dựa trên nguyên tắc tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân. 

Tập trung cải cách thể chế hành chính, chấn chỉnh bộ máy và quy chế hoạt động của hệ thống hành chính để các cơ quan nhà nước gắn bó mật thiết hơn với mọi tầng lớp nhân dân. Dựa vào dân để cải cách thủ tục hành chính, nhất là những thủ tục dễ tạo ra kẽ hở cho những phần tử cơ hội gây sách nhiễu đối với nhân dân; loại bỏ những khâu xin phép, xét duyệt không cần thiết; công khai các quy định, thủ tục hành chính; triển khai trong các cấp hành chính của cả nước thực hiện cơ chế "một cửa"; nâng cao chất lượng giải quyết các khiếu kiện của nhân dân. 

Trong tình hình hiện nay, quán triệt tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước của dân, do dân, vì dân trước hết cần cải cách tổ chức và đổi mới hoạt động của bộ máy nhà nước theo hướng phát huy ngày càng đầy đủ quyền làm chủ của nhân dân. Quyền làm chủ của nhân dân phải được thực hiện bằng những quy chế cụ thể. Việc ban hành, sửa đổi chính sách, pháp luật phải dựa trên cơ sở trưng cầu ý kiến rộng rãi trong nhân dân. Thực hành đúng quy chế dân chủ ở cơ sở, bảo đảm trên thực tế dân được biết, được nói, được bàn, được kiểm tra, giám sát, được lựa chọn và bãi miễn đại biểu do mình bầu ra. Cùng với xây dựng hoàn thiện hệ thống pháp luật, xây dựng bộ máy, cải cách thể chế hành chính, Đảng, Nhà nước phải có quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng, quản lý sử dụng đội ngũ cán bộ, công chức một cách toàn diện, coi trọng cả đức lẫn tài, trong đó đức là gốc. Trong xác định tiêu chuẩn, cụ thể hoá tiêu chuẩn với từng chức danh cán bộ, công chức, phải coi trọng hàng dầu đến quan điểm quần chúng, thái độ phục vụ nhân dân. Trong đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, công chức, cần đặc biệt coi trọng bồi dưỡng lý tưởng cách mạng, lập trường giai cấp, động cơ học tập, rèn luyện, phấn đấu; kết hợp chặt chẽ giữa đào tạo tại trường với bồi dưỡng tại chức và rèn luyện thử thách trong hoạt động thực tiễn ở địa phương, cơ sở. Trong bố trí, sử dụng cán bộ, công chức, phải thật sự công tâm và chặt chẽ. Những người tài cao, đức tốt, có uy tín cao trong nhân dân cần phải được bố trí, đề bạt với cương vị tương xứng. Những người dù tài giỏi đến đâu, nhưng có biểu hiện suy thoái về đạo đức, bị nhân dân oán ghét thì kiên quyết xử lý. Đồng thời chăm lo đời sống vật chất và tinh thần cho cán bộ, công chức nhà nước để họ yên tâm với công việc, hết lòng, hết sức phục vụ nhân dân. 

Đảng, Nhà nước và các đoàn thể của nhân dân cần phải có quyết tâm cao, nhận thức thông nhất, giải pháp đồng bộ trong cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tham nhũng. Kịp thời bổ sung, hoàn thiện các cơ chế, quy định về quản lý kinh tế - tài chính, quản lý tài sản công, ngân sách nhà nước và các quỹ do nhân dân đóng góp. Một mặt, xác định rõ chế độ trách nhiệm của tổ chức, cá nhân, đề cao sự gương mẫu, chủ động và kiên quyết đấu tranh phòng, chống tham nhũng của người đứng đầu các địa phương, cơ quan, đơn vị. Mặt khác, có cơ chế khuyến khích và bảo vệ những người tích cực đấu tranh, xây dựng thiết chế để nhân dân tham gia giám sát, phát hiện, đấu tranh phòng chống tham nhũng; biểu dương và nhân rộng những gương cần kiệm liêm chính, chí công vô tư, có chính sách tôn vinh những người có tài năng, tâm huyết, có đóng góp xứng đáng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. 

Theo Đại tá, TS Nguyễn Quang Phát, Tạp chí Giáo dục lý luận chính trị quân sự số 98 - 2006