I- Hoàn cảnh ra đời của tác phẩm

Lênin có nhiều tác phẩm phát triển học thuyết về nhà nước của Mác như: Tai họa sắp đến và những phương pháp ngăn ngừa tai họa đó; Những người Bônsêvích sẽ giữ được chính quyền hay không?; Nhiệm vụ trước mắt của chính quyền Xô viết; cách mạng vô sản và tên phản bội Causky; Bàn về Nhà nước, Kinh tế chính trị trong thời kỳ chuyên chính vô sản; Thà ít mà tốt; nhưng tác phẩm Nhà nước và cách mạng là tác phẩm chủ yếu nhất, tiêu biểu nhất. Đây là toàn bộ lý luận về nhà nước, những quan điểm về một Nhà nước kiểu mới - Nhà nước vô sản đầu tiên trên thế giới của Lênin.

Tác phẩm này được viết ra trong hoàn cảnh trước ngày nổ ra Cách mạng Tháng Mười (từ tháng 7 đến tháng 8 năm 1917). Để tránh sự bắt bớ của Chính phủ lâm thời lúc bấy giờ, Lênin phải ẩn náu trong nhà một người công nhân ở ga Rađơlít trên biên giới Nga - Phần Lan, về sau lại ẩn náu trong túp lều tranh phía sau hồ Rađơlít để hoạt động và viết tác phẩm này.

Sống trong hoàn cảnh bí mật, Lênin không một phút nào ngừng hoạt động cách mạng, Người vẫn giữ mối liên hệ với Trung ương Đảng. Thời gian ở đây, Lênin viết thêm 60 bài báo, sách và thư từ. Trong số đó có tác phẩm Nhà nước và cách mạng nổi tiếng, nó được viết ra như có sự hối thúc của thời cuộc, như dành riêng cho giai cấp công nhân để giành lấy chính quyền.

Trong tác phẩm này, Lênin không những đã khôi phục được quan điểm của Mác và Ăngghen về nhà nước mà còn phát triển một bước học thuyết của chủ nghĩa Mác về nhà nước và chuyên chính vô sản. Sau đó không lâu, Lênin có ý muốn viết tiếp phần thứ hai của tác phẩm này - một bài tổng kết những kinh nghiệm của cuộc Cách mạng Nga năm 1905 và năm 1917; tổng hợp lại những kinh nghiệm mới của chính quyền Xô viết để tiếp tục phát huy và làm phong phú thêm học thuyết về nhà nước của mình. Rất tiếc, Lênin chưa kịp làm công việc đó thì Người đã từ trần. Đây là một thiệt thòi lớn cho nhân loại, cho những nước đi theo con đường của Lênin.

Vì sao trong hoàn cảnh căng thẳng như vậy mà Lênin vẫn quyết định viết tác phẩm Nhà nước và cách mạng ?

Có ba lý do:

Một là, trong lời tựa lần xuất bản thứ nhất tác phẩm này, Lênin cũng đã chỉ rõ: “Hiện nay, vấn đề nhà nước có một ý nghĩa quan trọng đặc biệt về phương diện lý luận cũng như về phương diện chính trị - thực tiễn”.

Theo Lênin, vấn đề Nhà nước bao giờ cũng là vấn đề cơ bản của mọi cuộc cách mạng.

Đúng như Mác đã tổng kết cuộc cách mạng Pháp 1848 - 1851 trong tác phẩm Ngày mười tám tháng Sương mù của Lui Bônapác đã viết: Các chính Đảng lần lượt nối gót nhau đấu tranh giành chính quyền, đều coi việc đoạt lấy tòa lâu đài Nhà nước đồ sộ kia là chiến lợi phẩm chủ yếu của kẻ chiến thắng.

- Khi giai cấp vô sản giành được chính quyền thì sức mạnh của đảng được thực hiện thông qua nhà nước, đảng sẽ lãnh đạo được toàn xã hội.

- Lênin dự đoán được cuộc Cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng Mười Nga nhất định sẽ thành công, chính  quyền Xô viết sẽ về tay công nông. Để giúp giai cấp vô sản hiểu về nhà nước, biết cách quản lý nhà nước của mình, Người viết tác phẩm Nhà nước và cách mạng.

Hai là, trong thời điểm này (1917), chủ nghĩa tư bản đã phát triển đến giai đoạn đế quốc chủ nghĩa - chủ nghĩa tư bản phân chia thị trường, xâm chiếm lãnh thổ thuộc địa và chính chủ nghĩa đế quốc đã làm cho mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản căng thẳng và sâu sắc cực độ. Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 - 1918) nổ ra hòng phân chia thế giới và dập tắt phong trào cách mạng của công nhân các nước, nhưng kết quả thì ngược lại. Cuộc chiến tranh này đã tập trung tất cả mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản (mâu thuẫn giữa tư sản với vô sản, giữa chủ nghĩa đế quốc với nhân dân các nước thuộc địa và nửa thuộc địa, giữa chủ nghĩa đế quốc với chủ nghĩa đế quốc) đã làm tăng nhanh và sâu sắc thêm quá trình biến chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh (chủ nghĩa tư bản lũng đoạn) thành chủ nghĩa tư bản lũng đoạn nhà nước (chủ nghĩa đế quốc). Đồng thời đẩy nhanh thêm những tai họa chưa từng có và làm tăng thêm tinh thần cách mạng của nhân dân.

Kết quả là đẩy cuộc đấu tranh cách mạng của giai cấp vô sản thêm nhanh và thuận lợi:

- Phong trào cách mạng vô sản thế giới phát triển rầm rộ.

- Thời cơ giai cấp vô sản giành lấy chính quyền từ tay giai cấp tư sản đã chín muồi.

- Vấn đề giai cấp vô sản và quan hệ đối với nhà nước được đặt ra.

- Việc giai cấp vô sản trực tiếp tổ chức vũ trang và cuộc cách mạng vô sản giành chính quyền bằng bạo lực đã trở thành vấn đề hành động thực tế trước mắt.

Lênin khẳng định: Chủ nghĩa đế quốc là đêm trước của cách mạng vô sản. Vì vậy, vấn đề nhà nước được đặt ra một cách cấp bách. Tác phẩm Nhà nước và cách mạng chính là sự chuẩn bị lý luận về nhà nước và cách mạng cho giai cấp vô sản giành chính quyền và nắm lấy chính quyền, là cương lĩnh xây dựng nhà nước của giai cấp vô sản, vũ trang về mặt lý luận cho giai cấp vô sản và quần chúng cách mạng Nga, làm cho những hoạt động khởi nghĩa vũ trang có sự chỉ đạo lý luận mácxít.  

Ba là, viết Nhà nước và cách mạng, Lênin muốn đập tan luận điệu của bọn cơ hội ở Quốc tế II (điển hình là Bécstanh và Causky), mưu toan chống lại những nguyên lý về nhà nước của Mác, chống lại việc xây dựng phương pháp cách mạng để thay thế nhà nước tư sản bằng nhà nước vô sản. Bọn cơ hội, xét lại ở Quốc tế II ra sức bảo vệ lý luận phát triển, bảo vệ hòa bình để chuyển từ chủ nghĩa tư bản thành chủ nghĩa xã hội. Còn bọn vô chính phủ thì tìm cách chống lại bất kỳ một nhà nước nào, kể cả nhà nước chuyên chính vô sản.

Trước tình hình đó, Lênin cho rằng, nếu không đấu tranh kiên quyết chống những thiên biến cơ hội chủ nghĩa về vấn đề nhà nước thì không thể đấu tranh giải phóng quần chúng cần lao khỏi ảnh hưởng của giai cấp tư sản nói chung. Những ý tưởng đó đã thúc giục Người bắt tay viết Nhà nước và cách mạng.

Vì sao Lênin lấy tên tác phẩm là Nhà nước và cách mạng?  

Tên tác phẩm Nhà nước và cách mạng nói lên rằng, để có một nhà nước vô sản - nhà nước kiểu mới, nhà nước của giai cấp công nhân và nhân dân lao động do họ làm chủ - thì chỉ có một con đường là dùng bạo lực cách mạng, mọi phương pháp khác đều là cải lương cơ hội.

Vấn đề nhà nước của Lênin gắn liền với phương pháp bạo lực cách mạng.

II- Nội dung tác phẩm

Tác phẩm Nhà nước và cách mạng chia làm 6 chương, nội dung rất phong phú, được trình bày một cách hệ thống và sâu sắc.

- Chương 1: Xã hội có giai cấp và nhà nước.

- Chương 2: Nhà nước và cách mạng. Kinh nghiệm những năm 1848 - 1851.

- Chương 3: Nhà nước và cách mạng. Kinh nghiệm Công xã Pari 1871. Sự phân tích của Mác.

- Chương 4: Tiếp theo. Những lời giải thích bổ sung của Ăngghen. 

- Chương 5: Những cơ sở kinh tế để nhà nước tiêu vong.

- Chương 6: Bọn cơ hội chủ nghĩa tầm thường hóa chủ nghĩa Mác.

1. Bản chất giai cấp của nhà nước

Lênin vạch ra nguồn gốc giai cấp, xã hội của sự xuất hiện nhà nước.

- Không phải xã hội loài người xuất hiện là có nhà nước. Nhà nước là một phạm trù lịch sử nó chỉ xuất hiện trong xã hội có sự phân chia giai cấp và đấu tranh giai cấp.

Xã hội cộng sản nguyên thủy chưa có nhà nước, khi xã hội nguyên thủy tan rã, xã hội phân chia thành các giai cấp đối kháng không thể điều hòa được mới đẻ ra nhà nước. Trong những tổ chức thị tộc, bộ lạc của xã hội công xã nguyên thủy chưa có của riêng, không phân chia giai cấp, toàn thể thành viên trong xã hội bình đẳng. Người cầm đầu là do mọi thành viên cử ra và có trách nhiệm chăm sóc lợi ích toàn xã hội. Vì vậy, trong xã hội và căn bản không cần thiết có một uy lực chính trị nào đặt lên trên xã hội, do đó Nhà nước cũng không có khả năng tồn tại.

Do lực lượng sản xuất phát triển, dần dần đẻ ra việc sử dụng của riêng và nô lệ, làm cho xã hội phân chia thành chủ nô và nô lệ, thành người giàu có và bần cùng, sự phân chia này đã phá vỡ quan hệ bình đẳng giúp đỡ nhau giữa mọi người trong xã hội dẫn tới quan hệ đối kháng giai cấp, mối liên hệ này ngày càng không thể điều hòa được, giai cấp thống trị (chủ nô) cần có một tổ chức quyền lực xã hội đặc biệt để chế ngự giai cấp bị áp bức (nô lệ) , tổ chức đó là nhà nước. Từ đây ta có thể thấy nhà nước là một sản phẩm lịch sử, ra đời theo sự xuất hiện giai cấp. Nhà nước là bộ máy đặc biệt để khống chế người khác và chỉ có thể xuất hiện trong xã hội phân chia giai cấp.

Lênin đưa ra khái niệm về nhà nước: Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được, là một cơ quan thống trị giai cấp, là cơ quan áp bức của một giai cấp này đối với một giai cấp khác; là một bộ máy cho phép một giai cấp này được áp bức một giai cấp khác.

Những nhà tư tưởng của giai cấp tư sản và tiểu tư sản tìm mọi cách xuyên tạc chủ nghĩa Mác – Lênin về nhà nước. Bọn chúng nói bừa rằng, “Nhà nước là cái siêu giai cấp để duy trì trật tự xã hội”, là bộ máy “điều hòa” lợi ích của các giai cấp đối lập. Đây là điểm bất đồng giữa Lênin và bọn cơ hội.

Xem xét các nhà nước trong lịch sử, ta thấy:

- Nhà nước của chế độ nô lệ: Bọn chủ nô nắm lấy nhà nước để áp bức vô nhân đạo với nô lệ.

- Nhà nước của chế độ phong kiến: Bọn địa chủ nắm lấy nhà nước để áp bức vô nhân đạo với nông dân.

- Nhà nước của giai cấp tư sản: Giai cấp tư sản nắm lấy nhà nước để trấn áp giai cấp vô sản.

- Còn nhà nước vô sản công khai tuyên bố rằng: Nhiệm vụ thứ nhất của nó là trấn áp sự phản kháng của giai cấp bóc lột đã bị lật đổ cho đến khi triệt để tiêu diệt chúng.

Như vậy, bọn cơ hội chủ nghĩa về mặt lý luận không thể phủ nhận được nhà nước là cơ quan thống trị giai cấp, cũng không chối cãi được mâu thuẫn giai cấp là không thể điều hòa được. Nhưng họ đã quên và tìm cách bỏ qua, xóa nhòa một điều là: nếu nhà nước là sản phẩm của những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hòa được, nếu nhà nước là một lực lượng đặt trên xã hội và ngày càng trở nên xa lạ với xã hội, thì rõ ràng là việc giải phóng giai cấp bị áp bức không thể thực hiện được nếu không tiến hành một cuộc cách mạng bạo lực, mà cũng không thể thực hiện được nếu không thủ tiêu bộ máy chính quyền nhà nước do giai cấp thống trị tự dựng nên.

Bọn chúng không muốn cách mạng bạo lực, không muốn lật đổ bộ máy nhà nước của giai cấp tư sản, mà tiến hành bằng biện pháp cải lương trong điều kiện bảo tồn nó.

Theo Lênin, nhà nước không phải là bộ máy “duy trì trật tự xã hội” mà là “công cụ thống trị của một giai cấp này đối với một giai cấp khác”, không phải là bộ máy “điều hòa giai cấp” mà là một bộ máy áp bức giai cấp, không phải là vật sở hữu của toàn dân mà chỉ có thể là vật sở hữu của một số người. Do đó nhà nước là không nhượng lại được, “không điều hòa được”.

Từ khi xã hội có giai cấp đến nay, người ta đều giành lấy giang sơn (nhà nước). Bản chất về nhà nước là chuyên chính về giai cấp.

2. Thái độ của cách mạng xã hội chủ nghĩa đối với nhà nước của giai cấp tư sản

Về nguyên tắc lêninnít, giai cấp vô sản tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa giành lấy chính quyền về tay mình, thì phải đập tan bộ máy nhà nước của giai cấp tư sản. Lênin so sánh nhà nước của giai cấp tư sản và nhà nước của giai cấp vô sản như sau: Nhà nước của giai cấp vô sản là công cụ của tuyệt đại đa số người lao động trấn áp một thiểu số bọn bóc lột, là công cụ để xóa bỏ ách bóc lột và giai cấp, xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. Nhà nước của giai cấp tư sản là công cụ của một thiểu số bọn bóc lột trấn áp tuyệt đại đa số người lao động, là công cụ để bảo vệ và củng cố chế độ bóc lột này hay chế độ bóc lột khác.

Lênin chỉ ra rằng: Cần phải dùng bạo lực cách mạng, dùng cách mạng vô sản để xóa bỏ nhà nước của giai cấp tư sản, chứ không thể làm cho nó “tự tiêu vong”, còn đối với nhà nước của giai cấp vô sản, cần phải làm cho nó “tự tiêu vong” chứ không dùng bạo lực để xóa bỏ. Đó là cơ sở của toàn bộ học thuyết về nhà nước của Mác và Ăngghen.

Bọn vô chính phủ đã phủ nhận nhu cầu nhà nước của giai cấp vô sản lẫn lộn sự khác nhau về nguyên tắc giữa hai kiểu nhà nước. Bọn chúng chủ trương: bất cứ nhà nước nào cũng đều phải xóa bỏ bằng bạo lực Còn bọn cơ hội chủ trương đối với nhà nước tư sản để cho nó “tự tiêu vong”, chuyển nhượng hòa bình cho giai cấp vô sản hòng thủ tiêu cách mạng vô sản thủ tiêu chuyên chính vô sản, thực chất là thủ tiêu nhà nước vô sản.

Các giai cấp thống trị trong xã hội phân chia giai cấp bóc lột trong lịch sử thường bảo tồn, cải lương bộ máy nhà nước cũ đã giành được, làm cho nó hoàn bộ hơn để phục vụ cho giai cấp thống trị của bọn bóc lột mới. Vào cuối thế kỷ XVIII, giai cấp tư sản Pháp từ chế độ phong kiến bước sang chủ nghĩa tư bản, nó vẫn sử dụng, bảo tồn bộ máy trấn áp trước kia để phục vụ cho mình. Nguyên nhân chính là xuất phát từ lợi ích giai cấp và yêu cầu giai cấp có tính chất bóc lột và tự tư tự lợi.

Thái độ của giai cấp vô sản đối với bộ máy nhà nước tư sản thì khác hẳn, họ cần phải đập tan, phá bỏ nhà nước tư sản, xây dựng lại bộ máy nhà nước mới, nhà nước vô sản không phải để phục vụ cho giai cấp bóc lột, mà để trấn áp, tiêu diệt giai cấp bóc lột.

Lênin tổng quát ý kiến của Mác qua những cuộc cách mạng 1848 - 1851 và 1871. Mác cho rằng: Nhiệm vụ của cách mạng sau này - tức là cách mạng vô sản - không phải là cải tiến về hình thức bộ máy nhà nước tư sản hoặc làm cho nó hoàn bộ hơn mà là đập tan bộ máy ấy.  

3. Thực chất học thuyết nhà nước của chủ nghĩa Mác - chuyên chính vô sản

Chuyên chính vô sản là nội dung cơ bản của cách mạng vô sản, học thuyết chuyên chính vô sản là học thuyết chủ yếu của chủ nghĩa Mác - Lênin. Thừa nhận hay không thừa nhận chuyên chính vô sản là ranh giới phân biệt giữa chú nghĩa Mác - Lênin với chủ nghĩa cơ hội “tả” hoặc hữu.

Lênin đã kế thừa và phát triển một cách xuất sắc học thuyết của Mác - Ăngghen về chuyên chính vô sản. Nhà nước và cách mạng là tác phẩm thể hiện xuất sắc về học thuyết này.  

Học thuyết chuyên chính vô sản của chủ nghĩa Mác có một lịch sử lâu dài và phong phú. Từ 1848, trong Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản, Mác – Ăngghen nêu rõ tư tưởng của chuyên chính vô sản là: Giai cấp vô sản phải giành quyền thống trị và chính trị . Sau khi trải qua cách mạng Pháp 1848 - 185l, Mác rút ra kết luận quan trọng là: nếu không dùng bạo lực đập tan bộ máy nhà nước của giai cấp tư sản thì cách mạng vô sản không thể thắng lợi, chính quyền của giai cấp vô sản cũng không thể dựng lên được. Sau Công xã Pari 1871, Mác đặt ra vấn đề là: giai cấp vô sản sau khi đập tan bộ máy nhà nước tư sản, thì thay vào bằng hình thức nhà nước nào?

Năm 1875, trong tác phẩm Phê phán Cương lĩnh Gôta, đã trình  bày rõ một số vấn đề hết sức quan trọng về nhà nước và chuyên chính vô sản trong thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa cộng sản.

Đến thời đại đế quốc chủ nghĩa và cách mạng vô sản thì học thuyết chuyên chính vô sản của chủ nghĩa Mác đã bước sang một giai đoạn mới, Lênin không những khôi phục học thuyết của Mác - Ăngghen,  đập tan mọi sự xuyên tạc của mọi chủ nghĩa cơ hội đối với học thuyết này đồng thời phát triển nó, đề ra và giải quyết một số vấn đề mới quan trọng.

Trong bức thư gửi Vâyđơmaye ngày 5 tháng 3 năm 1852, Mác cho rằng, điều mới mẻ mà Mác đã làm và đã chứng minh là:

- Sự tồn tại của giai cấp chỉ gắn liền với những giai đoạn lịch sử nhất định của sự phát triển sản xuất.

- Đấu tranh giai cấp tất nhiên đưa đến chuyên chính vô sản.  

- Bản thân sự chuyên chính chỉ là bước quá độ tiến lên xóa bỏ mọi giai cấp và tiến lên một xã hội không có giai cấp.

Đối với luận điểm này, trong Nhà nước và cách mạng, Lênin trình bày rằng: kẻ nào chỉ thừa nhận có đấu tranh giai cấp không thôi, thì kẻ đó vẫn chưa phải là một người mácxít, chỉ người nào mở rộng việc thừa nhận đấu tranh giai cấp đến việc thừa nhận chuyên chính vô sản thì mới là người mácxít.

Lênin đấu tranh kiên quyết chống chủ nghĩa cơ hội “tả” và hữu xuyên tạc chủ nghĩa Mác về chuyên chính vô sản.

Lênin trình bày sự tất yếu và thực chất của chuyên chính vô sản, phát triển và làm phong phú thêm nguyên lý đó bằng những kinh nghiệm cách mạng mới:

- Phát triển thêm một bước về tính chất của chuyên chính vô sản: Chuyên chính vô sản là công cụ của cách mạng vô sản, là sự thống trị của giai cấp vô sản đối với giai cấp tư sản. Khối công - nông dưới sự lãnh đạo của giai cấp vô sản là một chính quyền mà nó không chia sẻ cho ai hết và trực tiếp dựa vào lực lượng vũ trang của quần chúng.

- Phát triển tư tưởng về đội tiên phong của giai cấp vô sản tức là chính đảng của giai cấp vô sản: Đảng của giai cấp vô sản là lực lượng lãnh đạo của chuyên chính vô sản lên chuyên chính vô sản tức là nhà nước của giai cấp vô sản cần phải có đảng lãnh đạo, đó là một trong những tư tưởng cơ bản của tác phẩm Nhà nước và cách mạng.

Lênin chỉ rõ rằng: Trong cuộc đấu tranh cho chuyên chính vô sản và xây dựng chủ nghĩa xã hội, cần phải làm cho đảng có đủ sức làm thầy, làm người dẫn đường, làm lãnh tụ của tất cả những người lao động và những người bị bóc lột. Nếu không có đảng lãnh đạo, thì giai cấp vô sản và tất cả nhân dân lao động không thể lật đổ giai cấp tư sản, không thể giành được thắng lợi của cách mạng xã hội chủ nghĩa, không thể xây dựng được chủ nghĩa xã hội.

- Đã trình bày về các nhiệm vụ cơ bản của chuyên chính vô sản. Những nhiệm vụ cơ bản đó là:

+ Trấn áp sự phản kháng của bọn bóc lột đã bị đánh đổ và củng cố những thắng lợi của mình.

+ Xây dựng khối liên minh công - nông, giai cấp tư sản và giai cấp nửa vô sản dưới sự lãnh đạo của giai cấp vô sản.

+ Sử dụng chính quyền vô sản để tổ chức chế độ xã hội chủ nghĩa, dẫn dắt toàn dân tiến lên chủ nghĩa xã hội, đủ sức lãnh đạo và tổ chức một chế độ mới.

4. Hình thức nhà nước của giai cấp vô sản

Hình thức nhà nước của giai cấp vô sản là nền chuyên chính vô sản cần áp dụng hình thức nhà nước nào để thực hiện nhiệm vụ lịch sử của bước quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa cộng sản. Do đó, hình thức nhà nước của giai cấp vô sản là một bộ phận quan trọng trong toàn bộ học thuyết của chủ nghĩa Mác - Lênin.

Trong Nhà nước và cách mạng, Lênin chỉ rõ rằng, trong thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa cộng sản sẽ xây dựng hình thức Xô viết của chuyên chính vô sản.

- Năm 1848, trong Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản, Mác và Ăngghen cho rằng, giai cấp vô sản dựng lên quyền thống trị của mình bằng cách dùng bạo lực lật đổ giai cấp tư sản và đặt ra vấn đề nhà nước, tức là giai cấp vô sản đã được tổ chức thành giai cấp thống trị.

- Đến thời kỳ cách mạng Pháp 1848 - l851 và đến trước Công xã Pari 1871, trong tác phẩm Ngày mười tám tháng Sương mù của Lui Bônapác, Mác tổng kết kinh nghiệm lịch sử của cuộc cách mạng Pháp và nhận định rằng, từ nay về sau, giai cấp vô sản tiến hành cách mạng cần phải tập trung mọi sức mạnh của mình để phá hủy, đập tan bộ máy nhà nước cũ.

- Thời kỳ Công xã Pari đến trước cách mạng Nga 1905 và tháng 2 năm 1917, hai ông tìm ra được mẫu hình thức kiểu nhà nước mới của giai cấp vô sản thay thế bộ máy nhà nước tư sản.

Thời kỳ 2 cuộc cách mạng Nga 1905 và tháng 2 năm 1917, Lênin đã tìm ra rằng, Xô viết là hình thức nhà nước mới của nhà nước vô sản. Xô viết là một hình thức nhà nước của giai cấp tư sản cao hơn và toàn bộ hơn Công xã Pari. Bắt đầu từ khi chính quyền Xô viết xuất hiện đã kết thúc thời đại cũ của chế độ đại nghị dân chủ tư sản, đã mở ra một chương mới của lịch sử toàn thế giới.

- Sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai, do điều kiện lịch sử mới, ở các nước dân chủ nhân dân lại xuất hiện một hình thức nhà nước mới khác của nhà nước vô sản - chính quyền dân chủ nhân dân. Chính quyền dân chủ nhân dân và Xô viết là hai hình thức chính quyền giống nhau - chính quyền liên minh giữa giai cấp công nhân với những người lao động. Sự phát triển này làm phong phú thêm học thuyết về hình thức nhà nước vô sản của Lênin. 

Trong tác phẩm Nhà nước và cách mạng, khi trình bày hình thức nhà nước của chuyên chính vô sản, Lênin còn nêu nguyên tắc tổ chức của hình thức nhà nước vô sản. Nguyên tắc tổ chức của hình thức nhà nước vô sản là chế độ tập trung dân chủ tập trung dân chủ vừa là nguyên tắc tổ chức của một chính đảng, vừa là nguyên tắc tổ chức của một hình thức nhà nước do giai cấp vô sản lãnh đạo. Hai loại hình thức nhà nước Xô viết và dân chủ nhân dân đều tuân thủ nguyên tắc này.

5. Cơ sở kinh tế của nhà nước tiêu vong, hai giai đoạn của xã hội cộng sản chủ nghĩa

Trong tác phẩm Nhà nước và cách mạng, Lênin định nghĩa một cách khoa học, toàn diện và sâu sắc vấn đề này và khẳng định : Nhà nước sẽ hoàn toàn tiêu vong trong giai đoạn cao của chủ nghĩa cộng sản. Cơ sở kinh tế của nhà nước tiêu vong là vấn đề liên hệ giữa nhà nước tiêu vong và chủ nghĩa cộng sản. Đây là một trong những nội dung chủ yếu của tác phẩm Nhà nước và cách mạng.

Khi trình bày cơ sở kinh tế của nhà nước tiêu vong, Lênin phân tích vấn đề hai giai đoạn chín muồi về kinh tế của chủ nghĩa cộng sản.

Chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản là hai giai đoạn của chế độ xã hội cộng sản chủ nghĩa; nó là một phương thức sản xuất đông nhất có cơ sở chung và những đặc trưng chung:

- Tư liệu sản xuất thuộc về sở hữu công cộng.

- Không có người bóc lột người.

- Nền kinh tế quốc doanh phát triển theo kế hoạch.

Nhưng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản có sự khác nhau:

- Chủ nghĩa xã hội là một xã hội vừa thoát thai ra trong xã hội tư bản chủ nghĩa do đó còn mang nhiều vết tích, tàn dư của chế độ cũ. Phân phối theo phương thức “làm theo năng lực, hưởng theo lao động”.

- Chủ nghĩa cộng sản thì nguyên tắc phát triển trên sẽ không còn, sẽ không còn sự bất bình đẳng trong lao động và phân phối.

III- Ý nghĩa thực tiễn của tác phẩm

- Tác phẩm Nhà nước và cách mạng có ý nghĩa quan trọng về mặt quốc tế, tác phẩm đáp ứng nhu cầu cấp thiết của phong trào cách mạng vô sản thế giới. Lênin viết tác phẩm Nhà nước và cách mạng để chuẩn bị về lý luận về nhà nước và cách mạng cho giai cấp vô sản giành chính quyền và giữ chính quyền.

- Tác phẩm Nhà nước và cách mạng có ý nghĩa rất quan trọng đối với cách mạng Nga.

Nước Nga của chế độ chuyên chế Sa hoàng là nơi tập trung tất cả những mâu thuẫn của chủ nghĩa đế quốc thế giới, là trung tâm của phong trào cách mạng thế giới từ đầu thế kỷ XX trở đi. Trong tình hình như vậy, giai cấp vô sản và chính Đảng của nó đã lợi dụng những nhược điểm của chủ nghĩa tư bản để phá vỡ mặt trận đế quốc chủ nghĩa, lật đổ chế độ Sa hoàng và thành lập Xô viết đại biểu.

Chính trong lúc giai cấp vô sản đứng trước nhiệm vụ trực tiếp là giành lấy chính quyền nhà nước, chính trong đêm trước của Cách mạng Tháng Mười, Lênin dựa vào những kinh nghiệm của cách mạng thế giới, đặc biệt dựa vào việc nghiên cứu chính quyền Xô viết trong hai lần cách mạng, đã viết tác phẩm Nhà nước và cách mạng làm cương lĩnh cho cuộc đấu tranh thành lập nhà nước vô sản, vũ trang về mặt lý luận cho giai cấp vô sản và quần chúng lao động làm cho những hành động khởi nghĩa vũ trang có sự chỉ đạo lý luận mácxít, bảo đảm cho sự thắng lợi của chuyên chính vô sản. 

- Tác phẩm Nhà nước và cách mạng là cương lĩnh cho cuộc đấu tranh thành lập nhà nước vô sản, là kim chỉ nam cho hành động của đảng vô sản các nước trong việc giành chính quyền từ tay giai cấp tư sản và xây dựng chính quyền nhà nước của mình.

- Tác phẩm Nhà nước và cách mạng đã góp phần đập tan chủ nghĩa cơ hội “tả” và “hữu”, chủ nghĩa vô chính phủ lúc bấy giờ, ngăn ngừa kịp thời những tư tưởng không mácxít về nhà nước. Từ đó làm rõ thêm và phát triển lý luận về nhà nước của Mác như:

+ Hình thức nhà nước chuyên chính vô sản.

+ Vấn đề chuyên chính vô sản là liên minh công - nông dưới sự lãnh  của giai cấp công nhân.

+ Vấn đề chế độ dân chủ của giai cấp vô sản là chế độ dân chủ kiểu cao nhất trong xã hội có giai cấp.

Tác phẩm Nhà nước và cách mạng đến nay vẫn giữ nguyên giá trị. Đảng ta đã và đang vận dụng một cách đúng đắn sáng tạo học thuyết về nhà nước của chủ nghĩa Mác - Lênin vào việc xây dựng một nhà nước pháp quyền Việt Nam, nhà nước của dân, do dân và vì dân.