Nhờ đổi mới tư duy và nhận thức về chế độ dân chủ ở nước ta, về quyền làm chủ của dân; về chức năng và quyền lực của Nhà nước, về vai trò lãnh đạo của Ðảng và hiệu quả lãnh đạo của Ðảng mà những năm qua, cách thức lãnh đạo của Ðảng đã có nhiều thay đổi. 

Từ Ðại hội VI của Ðảng đến nay, Ðảng Cộng sản Việt Nam đã liên tục cải tiến phương thức lãnh đạo đối với xã hội, đối với hệ thống chính trị, đối với Quốc hội và Chính phủ. Cách thức lãnh đạo của Ðảng bây giờ so với cách thức lãnh đạo trong những năm chiến tranh và những năm trước đổi mới đã đổi mới nhiều. Những bước tiến ấy là sản phẩm của sự đổi mới tư duy và nhận thức của các cơ quan lãnh đạo về chế độ dân chủ ở nước ta, về quyền làm chủ của dân; về chức năng và quyền lực của Nhà nước, về vai trò lãnh đạo của Ðảng và hiệu quả lãnh đạo của Ðảng. Tiếp tục phát triển tư duy, nhận thức về vấn đề này, Ðại hội X của Ðảng đã chỉ rõ những yêu cầu, nội dung, nhiệm vụ mà các cấp bộ Ðảng, toàn Ðảng phải làm trong thời gian tới để nâng cao vai trò và hiệu lực quản lý của Nhà nước, để tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Ðảng. 

Báo cáo Chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Ðảng tại Ðại hội khẳng định: "Dân chủ xã hội chủ nghĩa vừa là mục tiêu vừa là động lực của công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, thể hiện mối quan hệ gắn bó giữa Ðảng, Nhà nước và nhân dân. Nhà nước đại diện quyền làm chủ của nhân dân, đồng thời là người tổ chức thực hiện đường lối chính trị của Ðảng"; "Xây dựng cơ chế vận hành của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân"... Tập trung đổi mới phương thức lãnh đạo của Ðảng đối với Nhà nước coi đây là khâu mấu chốt trong việc đổi mới phương thức lãnh đạo của Ðảng nói chung... "Ðảng lãnh đạo nhưng không bao biện, làm thay Nhà nước; trái lại, phát huy mạnh mẽ vai trò chủ động, sáng tạo của Nhà nước trong quản lý đất nước và xã hội". 

Nhiều nghị quyết của Ðảng đã phân tích mối quan hệ giữa Ðảng và Nhà nước, yêu cầu khắc phục tình trạng lẫn lộn chức năng lãnh đạo của Ðảng với chức năng quản lý của Nhà nước, đồng thời phê phán khuynh hướng muốn giảm nhẹ vai trò lãnh đạo của Ðảng trong các cơ quan nhà nước. 

Ðảng Cộng sản Việt Nam là đảng cầm quyền duy nhất ở nước ta. Sứ mệnh lịch sử của Ðảng khi đất nước đã độc lập, tự do là lãnh đạo, bảo đảm quyền làm chủ của dân, xây dựng nước Việt Nam dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. 

Quyền làm chủ của dân chính là quyền của dân làm chủ Nhà nước, mà Nhà nước ta là Nhà nước của dân, do dân và vì dân dưới sự lãnh đạo của Ðảng. Quyền làm chủ ấy được thực hiện chủ yếu thông qua Nhà nước, cho nên xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, bảo đảm cho mọi quyền lực đều thuộc về nhân dân là nhiệm vụ cơ bản của Ðảng lãnh đạo chính quyền. Ðảng lãnh đạo chính quyền nhưng không biến mình thành cơ quan quyền lực nhà nước, thành cơ quan quản lý mà luôn luôn tôn trọng Nhà nước, tôn trọng Quốc hội, Chính phủ và Tòa án, bằng mọi cách đề cao, nâng cao vai trò và năng lực quản lý của Nhà nước. Ðảng cầm quyền nhận trách nhiệm trước toàn dân lãnh đạo hệ thống chính quyền trong cả nước, xây dựng bộ máy chính quyền trong sạch, vững mạnh, ngăn ngừa và khắc phục tệ quan liêu, nạn tham nhũng, tình trạng cán bộ có chức có quyền giành đặc quyền, đặc lợi, xây dựng một xã hội dân chủ, trong đó cán bộ, đảng viên và công chức thật sự là công bộc của dân. 

Sự lãnh đạo của Ðảng là nhân tố quyết định chất lượng, hiệu quả của bộ máy nhà nước. Uy tín và hiệu lực quản lý của cơ quan nhà nước phụ thuộc rất nhiều vào phương thức lãnh đạo của Ðảng, vào cách giải quyết mối quan hệ giữa các tổ chức Ðảng với các cơ quan nhà nước. Cho nên tăng cường sự lãnh đạo của Ðảng đối với hoạt động của Nhà nước, đối với việc củng cố, cải cách bộ máy nhà nước không thể tách rời việc xây dựng và chỉnh đốn Ðảng. Ðảng là người đề xướng và lãnh đạo triển khai công cuộc đổi mới toàn diện và triệt để. Thực tế cho thấy trong hệ thống chính trị của nước ta, các cơ quan chính quyền không thể tự đổi mới, tự cải cách tổ chức và hoạt động của mình đạt kết quả nếu không có sự lãnh đạo với tư duy mới và phương thức mới của Trung ương Ðảng và các cấp ủy Ðảng. 

Tăng cường sự lãnh đạo của Ðảng và bảo đảm quyền lực của nhân dân, xây dựng nhà nước pháp quyền của dân không phải là những quan niệm, những việc làm mâu thuẫn nhau. Ðể giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa hai nhiệm vụ ấy, mấu chốt là xác định và thực hiện đúng nội dung lãnh đạo và phương thức lãnh đạo của Ðảng. Phương thức lãnh đạo lại phụ thuộc vào nội dung lãnh đạo, đường lối chính trị của Ðảng trong từng thời kỳ lịch sử. 

Sự đổi mới tư duy của Ðảng trong vấn đề quan hệ Ðảng - Nhà nước gắn liền với sự đổi mới tư duy về xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội, về vai trò và phương thức hoạt động của Nhà nước, của Chính phủ trong thời kỳ mới. 

Ngay khi bước vào đổi mới, Ðảng đã xác định mối quan hệ giữa đổi mới kinh tế và đổi mới chính trị. Tuy thời gian đầu cần tập trung giải quyết khâu mấu chốt là đổi mới kinh tế, lấy đổi mới kinh tế làm trọng tâm, nhưng Ðảng vẫn lãnh đạo đồng thời đổi mới chính trị, từng bước đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động của các tổ chức Ðảng, cơ quan nhà nước và đoàn thể nhân dân, bởi vì đây là những nhân tố cơ bản bảo đảm kết quả của công cuộc đổi mới. 

Thực chất của đổi mới kinh tế là đổi mới tư duy kinh tế, đổi mới chính sách kinh tế của Ðảng và Nhà nước. Hai mươi năm qua, Ðảng đã lãnh đạo việc nghiên cứu và ban hành một hệ thống chính sách mới, cơ chế mới về kinh tế, sửa đổi, bổ sung, phát triển pháp luật kinh tế, đổi mới tổ chức bộ máy quản lý kinh tế, đổi mới phương thức quản lý nhà nước về kinh tế. Dưới sự lãnh đạo của Ðảng, vai trò quản lý kinh tế - xã hội của Nhà nước, tổ chức bộ máy và hoạt động của Chính phủ - cùng với các cơ quan lập pháp và tư pháp - đã được đổi mới nhiều, đã tiến xa so với trước đây trên con đường xây dựng một hệ thống hành chính nhà nước dân chủ và hiện đại. 

Vai trò quản lý kinh tế - xã hội của Chính phủ vốn đã cực kỳ quan trọng lại ngày càng quan trọng hơn trong cơ chế kinh tế mới. Giờ đây, Nhà nước phải quản lý để xây dựng, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, sử dụng được những yếu tố tích cực của cơ chế thị trường, phát huy được khả năng, tiềm lực của toàn dân, của các thành phần kinh tế để thúc đẩy kinh tế phát triển với tốc độ nhanh và bền vững, đồng thời điều khiển được cơ chế thị trường, hạn chế và khắc phục được những tác động tiêu cực, không để cho thị trường vận động một cách tự phát, vô chính phủ dẫn đến những mất cân đối lớn về kinh tế, những hệ quả xấu về xã hội. Chính phủ phải thực hiện đầy đủ cả chức năng quản lý nhà nước - chức năng công quyền - và chức năng phục vụ xã hội, tổ chức tốt đời sống vật chất và văn hóa của nhân dân với khối lượng ngày càng lớn, yêu cầu ngày càng cao. 

Trước tình hình và nhiệm vụ mới, nhà nước nói chung, hệ thống quản lý hành chính nhà nước nói riêng, không thể tổ chức và quản lý như thời kỳ "tập trung quan liêu, bao cấp" mà phải đổi mới, cải cách và hoàn thiện, từ chức năng đến tổ chức và phương pháp quản lý, để xứng đáng là Nhà nước của dân, do dân và vì dân, thể hiện được quyền dân chủ, quyền làm chủ và năng lực, trí tuệ làm chủ của dân. Là Ðảng cầm quyền, Ðảng có trách nhiệm lãnh đạo về chính trị, tư tưởng và tổ chức để Chính phủ thực hiện đúng vai trò, chức năng, trọng trách quản lý nhà nước. 

Ðại hội X của Ðảng chỉ rõ: Cần điều chỉnh chức năng của Chính phủ đúng với vai trò là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất... Nhà nước phải tập trung làm tốt chức năng định hướng sự phát triển bằng các chiến lược quy hoạch, kế hoạch và cơ chế, chính sách trên cơ sở tôn trọng các nguyên tắc của thị trường... Ðổi mới căn bản công tác quy hoạch, kế hoạch phù hợp yêu cầu xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập kinh tế quốc tế, phát huy tối đa mọi lợi thế so sánh của quốc gia, vùng và địa phương, thu hút mọi nguồn lực tham gia phát triển kinh tế - xã hội... Thực hiện quản lý nhà nước bằng hệ thống pháp luật, giảm tối đa sự can thiệp hành chính vào hoạt động của thị trường và doanh nghiệp. Tách chức năng quản lý hành chính của Nhà nước khỏi chức năng quản lý kinh doanh của doanh nghiệp, xóa bỏ "chế độ chủ quản", tách hệ thống cơ quan hành chính công khỏi hệ thống cơ quan sự nghiệp, phát triển mạnh các dịch vụ công cộng giáo dục khoa học và công nghệ, y tế, văn hóa, thể dục thể thao. 

Tư tưởng chỉ đạo của Ðại hội X của Ðảng đòi hỏi Chính phủ, các bộ phải tập trung thực hiện chức năng xây dựng, ban hành thể chế, kế hoạch, chính sách phát triển kinh tế - xã hội, chỉ đạo và kiểm tra việc thực hiện. Chính phủ không vừa hoạch định chính sách vừa trực tiếp tổ chức cụ thể việc thi hành chính sách. Chính phủ dồn tâm sức vào các hoạt động quản lý vĩ mô, không để bị tràn ngập trong những công việc cụ thể mà cấp dưới có thể làm, có khả năng xử lý. Vai trò chỉ đạo của Chính phủ là làm cho cả bốn cấp chính quyền đều thực hiện đúng trách nhiệm và thẩm quyền, tạo ra sức mạnh chung của toàn bộ hệ thống hành chính nhà nước. Chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước, của Chính phủ được thực hiện qua sự vận hành của cơ cấu tổ chức và phương thức hoạt động tương ứng với trình độ và khả năng thực tế, phù hợp nhu cầu quản lý xã hội trong thời kỳ mới. Ðại hội X của Ðảng chủ trương: "Cơ cấu lại bộ máy Chính phủ theo hướng giảm các đầu mối phù hợp với yêu cầu đổi mới chức năng, nhiệm vụ. Cơ cấu lại các cơ quan trong hệ thống hành chính nhà nước các cấp, giảm cấp phó, bỏ cấp trung gian; giảm bộ phận phục vụ trong cơ quan hành chính, chuyển sang hình thức hợp đồng dịch vụ; phân cấp mạnh cho cấp dưới gắn với hướng dẫn và thực hiện thanh tra, kiểm tra của cấp trên". Với tinh thần ấy, tin chắc rằng sau Ðại hội X, Trung ương Ðảng sẽ tăng cường lãnh đạo về chính trị, tư tưởng và tổ chức để các cơ quan quản lý nhà nước nhanh chóng đổi mới được tổ chức và phương thức hoạt động. Trung ương Ðảng sẽ lãnh đạo tập trung và kiên quyết hơn việc tiến hành cuộc cải cách nền hành chính nhà nước mà Ðại hội xác định là trọng tâm đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động của hệ thống chính trị. 

Với tư duy đổi mới và mối quan hệ Ðảng - Nhà nước - Dân trong thời kỳ đẩy mạnh CNH, HÐH đất nước, phát triển chế độ dân chủ trên mọi mặt của đời sống, Trung ương Ðảng đã chủ động đổi mới phương thức lãnh đạo của mình đối với các cơ quan nhà nước, làm rõ mối quan hệ lãnh đạo giữa Ban Chấp hành Trung ương Ðảng với Quốc hội, Chính phủ. Ðại hội X chỉ rõ: "Xác định rõ hơn thẩm quyền quyết định của Chính phủ. Xác định rõ những loại việc ở tầm Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư trực tiếp quyết định; những loại việc Bộ Chính trị, Ban Bí thư cho ý kiến định hướng; những loại việc Chính phủ chủ động quyết định theo thẩm quyền". Việc lựa chọn những vấn đề quan trọng mà Ðảng cần bàn và quyết định được thể hiện cụ thể trong việc xây dựng chương trình, kế hoạch công tác của Trung ương Ðảng. Xác định đúng nội dung các vấn đề, các đề tài trong chương trình nghị sự của cấp ủy chính là cơ sở đầu tiên để tránh sự lẫn lộn về chức năng lãnh đạo của Ðảng và chức năng quản lý của Nhà nước, để cơ quan lãnh đạo Ðảng tập trung thời gian, công sức vào nhiệm vụ lãnh đạo chính trị, lãnh đạo tư tưởng, kiểm tra việc thực hiện đường lối, chính sách, nâng cao chất lượng và hiệu quả lãnh đạo. Tuy nhiên, không thể quy định một cách máy móc danh mục các loại vấn đề quan trọng nhiều và quan trọng ít, cũng như không thể phân biệt rạch ròi đâu là chính trị, đâu là kinh tế. Ở đây đòi hỏi sự kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, giữa khoa học và nghệ thuật lãnh đạo của Ðảng. 

Với tư cách người lãnh đạo chính trị, Ðảng quyết định các vấn đề về lý luận, quan điểm, tư tưởng chỉ đạo, định hướng cho hoạt động của các cơ quan nhà nước, lãnh đạo Quốc hội và Chính phủ thể chế hóa các chủ trương lớn của Ðảng thành pháp luật theo đúng các trình tự, thủ tục. Ðảng không quyết định những chủ trương cụ thể thuộc phạm vi quản lý hành chính nhà nước. 

Ðại hội X, chủ trương khẩn trương xây dựng, hoàn thiện hệ thống văn bản quy định cụ thể về nguyên tắc, nội dung và cơ chế Ðảng lãnh đạo đối với Nhà nước, đối với Chính phủ. Tin chắc rằng mối quan hệ làm việc giữa Trung ương Ðảng với Chính phủ, với các bộ sẽ tiếp tục được cải tiến, phương thức hoạt động của hệ thống chính trị tiếp tục được đổi mới và hoàn thiện. 

Báo cáo của Ban Chấp hành Trung ương Ðảng về công tác xây dựng Ðảng tại Ðại hội X nêu rõ: "Ðảng kết hợp chặt chẽ việc lãnh đạo và kiểm tra bộ máy nhà nước thông qua tổ chức Ðảng và cá nhân đảng viên hoạt động trong cơ quan nhà nước". Với tư tưởng chỉ đạo ấy, cần làm rõ hơn trách nhiệm, thẩm quyền của Ban Cán sự Ðảng Chính phủ, các Ban Cán sự Ðảng ở các bộ trong việc lãnh đạo tổ chức và hoạt động của Chính phủ và các cơ quan của Chính phủ. 

Theo quy định hiện hành, Ban Cán sự Ðảng Chính phủ và Ban Cán sự Ðảng ở các bộ cùng chịu sự chỉ đạo trực tiếp của Bộ Chính trị và Ban Bí thư. Như vậy, trong nội bộ Ðảng thì Ban Cán sự Ðảng Chính phủ và Ban Cán sự Ðảng các bộ ở vị trí cùng cấp với nhau, trong khi theo quy định của pháp luật thì người đứng đầu các bộ và cơ quan thuộc Chính phủ phải phục tùng và chấp hành các quyết định, chỉ thị của Thủ tướng. Với mối quan hệ chỉ đạo như vậy, có thể diễn ra sự không ăn khớp, làm chậm trễ công việc, làm giảm hiệu lực chỉ đạo của Thủ tướng, của Chính phủ, trong khi Ðảng và Nhà nước ta đang lãnh đạo tăng cường sự chỉ đạo tập trung, thống nhất của Chính phủ, của Thủ tướng trong hệ thống hành chính nhà nước, tăng cường kỷ luật, kỷ cương Nhà nước. 

Sự lãnh đạo thống nhất của Ðảng về công tác cán bộ là một trong những nhiệm vụ chủ yếu của Ðảng cầm quyền. Về vấn đề này, Ðại hội X của Ðảng xác định: "Quán triệt và thực hiện đúng nguyên tắc Ðảng thống nhất lãnh đạo công tác cán bộ và quản lý đội ngũ cán bộ, đồng thời đề cao trách nhiệm của các tổ chức trong hệ thống chính trị và người đứng đầu tổ chức". Cần cụ thể hóa nguyên tắc quan trọng này thành những quy định rõ ràng về trách nhiệm và thẩm quyền của Chính phủ, của Thủ tướng Chính phủ và các Bộ trưởng trong công tác cán bộ ở bộ máy nhà nước. Ðề cao hơn nữa trách nhiệm của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ và các Bộ trưởng trong việc lựa chọn, đào tạo, bố trí sử dụng cán bộ trong bộ máy quản lý nhà nước, bởi vì lãnh đạo, quản lý cán bộ trong bộ máy nhà nước là nhiệm vụ quan trọng của Ðảng cầm quyền, cũng là nhiệm vụ hàng đầu của Thủ tướng Chính phủ theo quy định của pháp luật. Người đứng đầu Chính phủ phải chịu trách nhiệm đầy đủ trước Ðảng và Nhà nước về công tác cán bộ trong bộ máy của mình. Ðại hội X của Ðảng đã rút ra năm bài học kinh nghiệm về phát triển kinh tế - xã hội qua thực tiễn năm năm 2001 - 2005, trong đó có bài học về tuyển chọn, bố trí cán bộ. Bài học là phải tuyển chọn và bố trí đúng cán bộ đáp ứng được yêu cầu công việc, phải giao nhiệm vụ rõ ràng và quyền hạn tương xứng cho người đứng đầu từng tổ chức, từng đơn vị, kể cả quyền hạn về tổ chức bộ máy và nhân sự. 

Ðảng là người lãnh đạo chính trị toàn xã hội. Các đường lối, chính sách, chủ trương lớn đối với sự phát triển đất nước là do Ðảng đề ra, cho nên Trung ương Ðảng và các cấp ủy đảng phải có bộ máy công tác mạnh để bảo đảm các công việc lãnh đạo của Ðảng, từ nghiên cứu lý luận, đường lối, chính sách, chủ trương đến chỉ đạo thực hiện, kiểm tra việc thực hiện trong nội bộ Ðảng, trong các cơ quan nhà nước, các đoàn thể nhân dân và trong toàn xã hội. Ðồng thời Ðảng huy động, tận dụng khả năng của các tổ chức trong hệ thống chính trị, tạo điều kiện cho các tổ chức Ðảng và đảng viên hoạt động trong Quốc hội, Chính phủ và các cơ quan của Chính phủ góp sức với Ðảng trong việc nghiên cứu, hoạch định các đường lối, chính sách, chủ trương lớn trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 7 (Khóa VIII) xác định: "Tổ chức đảng và đảng viên trong các cơ quan nhà nước và các đoàn thể vừa là hạt nhân lãnh đạo chính trị các tổ chức đó, vừa làm tham mưu cho Ðảng về chủ trương, chính sách đối với những lĩnh vực có liên quan". Báo cáo Chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Ðảng tại Ðại hội X nêu rõ: "Bộ máy nhà nước, các thiết chế khác trong hệ thống chính trị có nhiệm vụ đề xuất ý kiến với Ðảng trong quá trình xây dựng, hoạch định và tổ chức thực hiện đường lối, chính sách của Ðảng". Như vậy, Ðảng có lực lượng tham mưu rất hùng hậu giúp Ðảng thực hiện chức năng lãnh đạo toàn xã hội, lãnh đạo Nhà nước. Trong điều kiện ấy, Ðảng xây dựng bộ máy công tác của mình thật mạnh mà tinh gọn. Bộ máy ấy có cơ cấu tổ chức và phương thức hoạt động phù hợp yêu cầu lãnh đạo và phương thức lãnh đạo của Ðảng; nhiệm vụ và nội dung công tác không trùng lắp với nhiệm vụ, nội dung công tác của các cơ quan chính quyền, tránh được tình trạng các cơ quan của Ðảng và của Chính phủ cùng làm những công việc giống nhau. 

Tiếp nối các Ðại hội VI, VII, VIII, IX, Ðại hội X của Ðảng nhấn mạnh: Ðảng phải tiếp tục tự đổi mới, tự chỉnh đốn, nâng cao năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu. Ðảng phải đổi mới và hoàn thiện phương thức lãnh đạo, nhất là phương thức lãnh đạo nhà nước. Ðổi mới phương thức lãnh đạo gắn với đổi mới phong cách và lề lối làm việc. 

Với ý thức trách nhiệm đầy đủ về sứ mệnh của Ðảng cầm quyền, với tư duy lý luận đổi mới, năng lực trí tuệ và trình độ khoa học trong hoạt động thực tiễn được nâng cao, Ðảng Cộng sản Việt Nam sẽ tiếp tục lãnh đạo công cuộc đổi mới đạt những thành tựu mới, tiếp tục đổi mới có kết quả phương thức lãnh đạo, nâng cao hơn nữa chất lượng và hiệu quả lãnh đạo của Ðảng đối với toàn xã hội, đối với hệ thống chính trị, đối với Nhà nước, đối với Chính phủ. 

Theo Nguyễn Khánh, báo Nhân dân ngày 3/8/2006