Trần Kim Cúc

Trong những di sản tư tưởng phong phú và vĩ đại của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tư tưởng của Người về khoa học và kỹ thuật trong sự nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa (XHCN) là khá đậm nét và có giá trị lâu dài, nhất là trong điều kiện đất nước tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá (CNH, HĐH) và Đảng ta coi khoa học, công nghệ là quốc sách hàng đầu. 

Sau khi hòa bình lập lại trên miền bắc, trước nhiệm vụ khôi phục và cải tạo kinh tế để chuẩn bị cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội (CNXH), Hồ Chí Minh đã vận dụng những tư tưởng của C.Mác, Ph.Ǎng-ghen và V.I.Lê-nin về khoa học và kỹ thuật trong xây dựng kinh tế, coi khoa học và kỹ thuật vừa là lực lượng sản xuất trực tiếp, vừa là động lực của sự phát triển nền sản xuất và tiến bộ xã hội. Lĩnh hội luận điểm của Lê-nin, xã hội cộng sản chủ nghĩa chỉ có thể xây dựng được trên cơ sở những thành tựu cao nhất của khoa học, kỹ thuật và chính quyền Xô-viết + trật tự ở đường sắt Phổ + kỹ thuật và cách tổ chức các Tờ-rớt ở Mỹ + ngành giáo dục quốc dân Mỹ, v.v.. = chủ nghĩa xã hội(1), Hồ Chí Minh đã nhận rõ vai trò của khoa học và kỹ thuật đối với sự nghiệp xây dựng CNXH là hết sức quan trọng. Người đã coi khoa học, kỹ thuật là một lực lượng sản xuất, Người viết: "Chúng ta đều biết rằng trình độ khoa học, kỹ thuật của ta hiện nay còn thấp kém. Lề lối sản xuất chưa cải tiến được nhiều. Cách thức làm việc còn nặng nhọc. Nǎng suất lao động còn thấp kém... Nhiệm vụ của khoa học là ra sức cải biến những cái đó... Khoa học phải từ sản xuất mà ra và phải trở lại phục vụ sản xuất, phục vụ quần chúng, nhằm nâng cao nǎng suất lao động và không ngừng cải thiện đời sống của nhân dân, bảo đảm cho chủ nghĩa xã hội thắng lợi" (Hồ Chí Minh: Toàn tập, t.11, Nxb CTQG,H., 1996, tr.77-78). ở đây, Hồ Chí Minh không chỉ khẳng định vai trò của khoa học, kỹ thuật đối với sự thắng lợi của CNXH, mà còn chỉ rõ nhiệm vụ của khoa học và kỹ thuật, định hướng cho khoa học và kỹ thuật phát triển. Khoa học, kỹ thuật gắn liền với nhiệm vụ xây dựng kinh tế; do đó, trong các thời kỳ thực hiện các kế hoạch phát triển kinh tế, dưới sự lãnh đạo của Hồ Chí Minh, Đảng ta thường chú trọng đề ra các chủ trương, chính sách về khoa học và kỹ thuật. 

Khoa học, kỹ thuật không những là lực lượng sản xuất trực tiếp, mà còn là động lực của tiến bộ xã hội. Quan điểm đó của các nhà kinh điển được Hồ Chí Minh lĩnh hội và diễn đạt theo cách nói vừa mang tính lý luận, vừa mang tính phổ cập: "chủ nghĩa xã hội cộng với khoa học chắc chắn sẽ đưa loài người đến hạnh phúc vô tận". Cho nên, muốn có tiến bộ, ấm no, hạnh phúc thì phải xây dựng CNXH và phát triển khoa học, kỹ thuật. Người sáng lập Đảng ta nói: "cách mạng xã hội chủ nghĩa gắn liền với sự phát triển khoa học và kỹ thuật, với sự phát triển vǎn hóa của nhân dân"( Sđd, t.9, tr.586). Mối quan hệ biện chứng giữa CNXH và khoa học, kỹ thuật mà Hồ Chí Minh nêu lên chứng tỏ CNXH là môi trường phát triển của khoa học và kỹ thuật, còn khoa học và kỹ thuật lại là động lực đẩy nhanh xã hội lên CNXH. Khoa học, kỹ thuật không những giải phóng con người về mặt cơ bắp, mà còn nâng con người lên về mặt trí tuệ, thúc đẩy vǎn hóa, vǎn minh của nhân loại phát triển. 

Khi nói về môi trường để tạo dựng cơ sở kỹ thuật vững chắc, Mác và Lê-nin đều cho rằng, đó là nền đại công nghiệp cơ khí, dùng máy móc để sản xuất ra máy móc. Chỉ có như vậy mới gạt bỏ được kỹ thuật thủ công, cải tạo sản xuất trên cơ sở mới, hợp lý, vận dụng một cách có hệ thống tri thức khoa học vào sản xuất. 

Quán triệt quan điểm, nguyên lý đó của chủ nghĩa Mác - Lê-nin, Hồ Chí Minh đã chỉ rõ: "Muốn có nhiều máy, thì phải mở mang các ngành công nghiệp làm ra máy, ra gang, thép, than, dầu... Đó là con đường phải đi của chúng ta, con đường công nghiệp hóa nước nhà" (Sđd, t.10, tr.41). Và, hôm nay, trên con đường ấy, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân ta đang tiến bước theo lời chỉ dẫn của Người. 

Trong điều kiện miền bắc sau hòa bình, nền kinh tế lạc hậu, sản xuất nhỏ là phổ biến, trình độ kỹ thuật sản xuất thấp kém - ở dưới mức cơ giới, tư liệu lao động giản đơn, công cụ lao động phổ biến còn là thủ công, lao động chưa được tổ chức, chưa được phân công một cách hợp lý - thì lẽ đương nhiên, vấn đề cải tiến kỹ thuật là hết sức cấp thiết đối với việc khôi phục kinh tế. Điều này được Hồ Chí Minh nhắc đi nhắc lại nhiều lần. Trong không ít bài phát biểu, Người thường cǎn dặn toàn Đảng, toàn dân ta phải cải tiến kỹ thuật và nhận thức được đó là điểm cực kỳ quan trọng. Người cho rằng, cải tiến kỹ thuật phải được tiến hành thường xuyên và liên tục trong tất cả các ngành kinh tế. Tuy nhiên, muốn cải tiến kỹ thuật thì phải có tri thức, phải hiểu biết khoa học, bởi vì, nói đến kỹ thuật cũng có nghĩa là phải gắn nó với khoa học. Đó là mối quan hệ không thể tách rời. Cùng với sự phát triển của sản xuất, khoa học và kỹ thuật càng phát triển lại càng có tác động qua lại lẫn nhau một cách khǎng khít và kết thành một thể thống nhất. Mỗi bước tiến của khoa học đều trở thành cơ sở trực tiếp cho bước tiến của kỹ thuật, và ngược lại, mỗi bước tiến của kỹ thuật lại tạo điều kiện cho khoa học phát triển nhanh hơn. Nhận định về quan hệ giữa khoa học và kỹ thuật trong sản xuất, Ǎng-ghen có viết: nếu kỹ thuật phụ thuộc một phần lớn vào tình trạng của khoa học, thì khoa học lại còn phụ thuộc nhiều hơn nữa vào tình trạng và những đòi hỏi của kỹ thuật, khi xã hội có nhu cầu về kỹ thuật thì nhu cầu này thúc đẩy khoa học tiến lên hơn mười trường đại học. Như vậy, theo chỉ dẫn của chủ nghĩa Mác, muốn phát triển kỹ thuật thì đồng thời phải phát triển cả khoa học, bao gồm cả khoa học tự nhiên, kỹ thuật, khoa học xã hội và khoa học quản lý. 

Tiếp thu những tư tưởng của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác về khoa học, kỹ thuật, Hồ Chí Minh đã có những lời dạy cụ thể đối với chúng ta. Người nói: "Muốn cải tiến kỹ thuật, phải biết kỹ thuật. Muốn cải tiến tổ chức lao động cũng phải biết phương pháp tổ chức và có kinh nghiệm tổ chức. Về mặt này và mặt kia, hiện nay chúng ta đều còn kém. Cho nên phải "học, học nữa, học mãi" như Lê-nin đã dạy" (Sđd, tr.103). Vấn đề Hồ Chí Minh nói đến ở đây, không chỉ đơn thuần là trách nhiệm của tất cả mọi người đối với đất nước, mà còn có ý nghĩa khởi xướng cho chủ trương phát triển khoa học, kỹ thuật đi đôi với giáo dục và đào tạo, Người đã chỉ rõ, phải tạo mọi điều kiện cho nhân dân lao động có thể nắm được những hiểu biết khoa học, kỹ thuật, ra sức đào tạo thật nhiều cán bộ kỹ thuật, cán bộ quản lý cần thiết cho sản xuất phát triển. Muốn khoa học, kỹ thuật phát triển thì đòi hỏi con người phải có trí tuệ, có trình độ vǎn hóa và tri thức nhất định đủ khả nǎng làm chủ được các phương tiện và quy trình kỹ thuật cũng như có khả nǎng sáng tạo và có những phát minh mới. Hồ Chí Minh nói: "máy móc ngày càng tinh xảo, nếu không có trình độ vǎn hóa và kỹ thuật thì không thể điều khiển được. Trước đây làm việc theo lối thủ công, nhưng bây giờ làm bằng máy móc tinh xảo cả, nên việc học tập vǎn hóa, nâng cao trình độ kỹ thuật là rất cần thiết" (Sđd, tr.50). Người thường nhắc nhở cán bộ, đảng viên rằng, chỉ cần chúng ta có đầy đủ ý thức làm chủ, tinh thần tập thể, kỷ luật và ra sức học tập, nâng cao trình độ vǎn hóa, kỹ thuật, có tinh thần sáng tạo, tìm tòi cái mới, học tập cái mới, ủng hộ cái mới, thực hiện cái mới thì việc gì cũng làm được. Theo Người, tình hình trong nước và thế giới luôn luôn biến đổi, công việc của chúng ta nhiều và mới, kỹ thuật của thế giới ngày càng tiến bộ, nhưng sự hiểu biết của chúng ta có hạn, muốn tiến bộ kịp sự biến đổi vô cùng vô tận, thì chúng ta phải không ngừng nghiên cứu, học tập lý luận và kỹ thuật. Quan điểm đó của Người đã được Đảng ta quán triệt và ghi rõ thành các chủ trương, biện pháp cụ thể trong các vǎn kiện, nghị quyết.

Tư tưởng cầu tiến, khoa học của Hồ Chí Minh còn thể hiện qua chủ trương của Người về mở rộng giao lưu, hợp tác với nước ngoài trong lĩnh vực khoa học, kỹ thuật tiên tiến trên thế giới. Người nhắc nhở cán bộ và nhân dân ta phải tranh thủ học tập kinh nghiệm các nước anh em và các chuyên gia. Tư tưởng của Người đã định hướng cho chủ trương của Đảng ta trong các thời kỳ và đặc biệt là trong thời mở cửa, hội nhập quốc tế hiện nay, nhờ đó đã thu được hiệu quả đáng kể trong việc đào tạo các nhà khoa học và kỹ sư, cung cấp thiết bị nghiên cứu, thông tin và tư liệu. Hợp tác về khoa học, kỹ thuật đã đóng góp quan trọng cho thành công của đổi mới trong những nǎm gần đây ở Việt Nam. 

Một điểm nữa cần lưu ý khi đề cập đến tính sáng tạo của Hồ Chí Minh khi chỉ đạo cuộc cách mạng khoa học - kỹ thuật ở nước ta, đó là gắn vấn đề khoa học - kỹ thuật với vấn đề cải tiến quản lý và cải tiến tổ chức. Người đã sớm nhìn thấy mối quan hệ giữa các yếu tố này, xem xét khoa học - kỹ thuật trong một chỉnh thể kinh tế - xã hội thống nhất. Người đã ví công tác quản lý, cải tiến kỹ thuật và cải tiến tổ chức như cái kiềng ba chân, nếu hai chân dài, một chân ngắn thì không thể nào đứng vững được. Do đó, để thúc đẩy khoa học và kỹ thuật phát triển thì phải cải tiến đồng bộ cả cơ chế quản lý lẫn công tác tổ chức. 

Đáng tiếc là, trên thực tế, ở nước ta, suốt một thời gian dài, cơ chế tập trung quan liêu, bao cấp làm triệt tiêu nhiều động lực của người lao động và tập thể lao động trong việc sử dụng khoa học, công nghệ để nâng cao nǎng suất, chất lượng và hiệu quả công việc. 

Đó cũng là nguyên nhân làm cho khoa học tách rời sản xuất, các khoa học tự nhiên, kỹ thuật và xã hội không liên kết với toàn bộ hệ thống kinh tế - xã hội. Cho nên, chủ trương đổi mới cơ chế quản lý kinh tế và quản lý khoa học, kỹ thuật mà Đảng ta đề ra từ Đại hội VI là một bước tiến quan trọng theo tư tưởng Hồ Chí Minh. Nó có ý nghĩa quyết định trong việc đưa nhanh tiến bộ khoa học - kỹ thuật vào sản xuất và đời sống. Cùng với việc đổi mới cơ chế quản lý, Đảng cũng đề ra một số chủ trương mới về cơ cấu tổ chức các cơ quan khoa học, kỹ thuật như: chuyển một số cơ quan nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật chuyên ngành về trực thuộc các liên hiệp xí nghiệp hoặc xí nghiệp lớn; mở rộng các hình thức liên kết giữa khoa học và sản xuất; xây dựng các tổ chức liên hiệp khoa học - sản xuất với hình thức và quy mô thích hợp. Tất cả những chủ trương đúng đắn đó của Đảng là sự vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh. Điều đó khẳng định tư tưởng Hồ Chí Minh vẫn soi sáng và là kim chỉ nam cho hành động của chúng ta. 

Điều đặc biệt là, Hồ Chí Minh đã chỉ ra tầm quan trọng của vấn đề dân chủ trong việc thực hiện cải tiến khoa học và kỹ thuật. Người nói: "Muốn làm tốt các việc này phải thực hiện dân chủ" (Sđd, tr.51). Đấy là vấn đề có ý nghĩa rất quan trọng trong việc phát huy nǎng lực trí tuệ của đội ngũ cán bộ khoa học và công nghệ. Dân chủ ở đây trước hết là đảm bảo cho tất cả mọi người đều được tham gia hoạt động khoa học và kỹ thuật, học tập, nghiên cứu, phát huy sáng kiến, cải tiến kỹ thuật. Theo Hồ Chí Minh thì vấn đề là phải phát huy sức mạnh của tất cả mọi người, mười người không làm được thì một trǎm người góp ý kiến lại nhất định sẽ làm được dân chủ trong hoạt động khoa học - kỹ thuật còn là bảo đảm tính khách quan, công bằng, công khai trong mọi sinh hoạt khoa học, trong đánh giá các sản phẩm khoa học kỹ thuật, trong kiểm tra, giám sát việc thực hiện các quy chế hoạt động khoa học kỹ thuật. 

Thực hiện những lời dạy của Hồ Chí Minh về vấn đề bàn luận ở trên, từ sau Đại hội VI, Đảng và Nhà nước ta đã đề cập vấn đề dân chủ trong lĩnh vực khoa học, kỹ thuật. Chẳng hạn, trong Nghị quyết 26-NQ/TƯ của Bộ Chính trị đã yêu cầu xây dựng quy chế dân chủ trong mọi sinh hoạt khoa học; Nghị định 34-NĐ/HĐBT của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (ngày 28-1-1992) nêu rõ rằng, các tổ chức và cá nhân hoạt động trong lĩnh vực khoa học và công nghệ có quyền tự do dân chủ trong nghiên cứu, sáng tạo; Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII của Đảng cũng phát động phong trào quần chúng tiến quân vào khoa học, phát huy sáng kiến, cải tiến kỹ thuật, v.v.. 

Tuy nhiên, thực tế hoạt động khoa học và công nghệ ở nước ta thời gian qua cho thấy, vấn đề thực hiện dân chủ trong lĩnh vực này vẫn còn nhiều điều đáng phải suy nghĩ và tìm ra giải pháp mới. Đây đó vẫn còn những hiện tượng độc quyền, độc tôn trong khoa học. Trong công tác tổ chức hoạt động nghiên cứu khoa học, thảo luận khoa học còn có những biểu hiện thiếu dân chủ. Những quy chế về hoạt động khoa học chưa được phổ biến rộng rãi. Để khắc phục những hiện tượng đó, các cơ quan khoa học - kỹ thuật cần phải đề ra những biện pháp cụ thể để đẩy mạnh quá trình dân chủ hóa hoạt động khoa học kỹ thuật và làm cho khoa học kỹ thuật phát triển nhanh, mạnh hơn nữa, góp phần đưa đất nước tiến lên trên con đường CNH, HĐH như Bác Hồ hằng mong lúc sinh thời. 

Tạp chí Lý luận chính trị, số 2/2001

(1) V.I.Lê-nin: Toàn tập, t.36, Nxb Tiến bộ, M., 1978, tr.684